ANDEL DE MARABILLAS 2
‘Andel de marabillas’, serie de artigos semanais en El Progreso de Lugo
Fontiñas non é unha autovia: Alternativas
Cando parecía que os tempos pedían dar prioridade á humanización das nosas rúas, habilitar máis espazos para os peóns e retirar das vías públicas o máximo posible de vehículos a motor, hai quen se empeña en andar ao revés. Ou iso é o que parece que se pide para a avenida das Fontiñas cando hai quen insiste en solicitar que se habiliten máis carrís para que circulen máis coches a máis velocidade.
É certo que a determinadas horas do día, entre os luns e os venres laborables, se producen atascos que ralentizan a circulación. Natural! Lembren que son as consecuencias dunha alta densidade de tráfico nunha rúa ateigada de edificios, que foi deseñada hai 50 anos como circunvalación para desconxestionar e liberar de tráfico rodado o centro de Lugo e as rúas da contorna da muralla.
Cando se construíu esta ronda na década dos 70 (chamouse entón avenida do almirante Carrero Blanco) non había apenas edificios (miren as fotos nas hemerotecas). Fontiñas era un ermo con soares que plan tras plan xeral permitiron, entre as décadas dos 80 e 90 do século XX, todo tipo de barbaridades urbanísticas. Como consecuencia, agora é un bosque poboado, non de árbores senón de edificios de excesivas alturas con centos de vivendas onde intentamos vivir milleiros de persoas, cos baixos case totalmente ocupados con negocios de todo tipo, amais dun centro escolar con numeroso alumnado, un centro de saúde, un centro social…etc (aos que é ben complicado, por certo, aproximarse en coche), e que amais padece as consecuencias da proximidade da estación do tren e de instalárense nos arredores, sen alternativas viarias, o HULA e dentro de pouco, a estación intermodal. Téñase en conta, ademais, que a progresiva peonalización do centro da cidade (que celebramos e aplaudimos) estanos derivando tráfico e ocupación de espazos de aparcamento para os que tampouco se deseñaron alternativas.
A desastrosa planificación urbanística de finais do século XX, exclusivamente especulativa, non nos deixou ocos sen cemento, nin para respirar nin para outros usos. A única praza da que dispomos quedou descolocada nun dos extremos da avenida. Farían falta outras dúas, cando menos, e o que se pretende sexa algún día un parque de verdade, o dos Paxariños, salvámolo os veciños da avaricia construtiva a base de alegacións e protestas no seu momento.
Na década dos 90, ademais de polos terreos para o parque, os veciños tivemos que loitar para que nos construísen beirarrúas, para que se pavimentase o paseo central (hoxe vital para o recreo da veciñanza), pola iluminación pública e, en fin, por case todo o que hoxe fai de Fontiñas un espazo minimamente humanizado.
A Asociación de Veciños “Fonte dos Paxariños” negociou co entón alcalde, J. García Díez, anular para uso do tráfico rodado un segundo carril da vía en cada sentido e habilitalo como aparcamento para, sobre todo, que esta fileira de vehículos á esquerda do sentido da marcha protexese aos viandantes dos continuos accidentes e derrapes que acababan cos vehículos dos “fitipaldis” no bulevar (revisen outra vez as hemerotecas). Con catro décadas residindo en Fontiñas, sabemos de que falamos.
Alternativas para Fontiñas
Aquelas medidas da época do alcalde García Díez (1995-1999), o incremento de pasos de peóns, limitación de aparcamentos nas proximidades das interseccións (que pouco se respectan, a verdade), conseguiron reducir o número e a velocidade dos vehículos en circulación, e, en consecuencia, diminuír o número de accidentes e tamén, claro está, a contaminación, tanto acústica como medioambiental.
Ben, agora o gran problema de Fontiñas son os atascos en horas punta, cando os rapaces saen das clases ou nas horas nas que van e veñen os que usan a avenida como circunvalación. Os que pasan queren máis carrís e máis velocidade para que o tempo de paso se reduza. Os negocios quéixanse de que só poden recibir clientes que van a pé pois non hai sitio para aparcar diante das súas portas pero non se queixan, un exemplo, de que cada vez hai máis tramos de beirarrúas “reservados” para terrazas, con mesas e cadeiras que nin se retiran nin asean, nin de noite nin de día, que mesmo atrancan sen pudor as entradas dos portais dalgúns edificios.
E a veciñanza, que! Ninguén reivindica os dereitos dos milleiros de persoas que vivimos en Fontiñas, que as persoas que usamos as beirarrúas ou o paseo central a diario non teñamos atrancos, nin físicos nin doutro tipo, que poidamos circular, saír e entrar nas casas e nos garaxes, ir e vir, en coche, a pé ou pasear cos mínimos riscos e coa maior comodidade posible! Os veciños, ademais, tamén somos clientes do comercio da rúa. Téñano en conta!
Nin Fontiñas nin ningún outro barrio periférico de Lugo pode converterse nun aliviadoiro da presión derivada de humanizar outras zonas da cidade, e menos aínda transformarnos nunha especie de autovía que, ademais de aumentar o ruído e as emisións contaminantes, sexa o comodín para solucionar problemas derivados de malas prácticas ou de planificacións inexistentes.
Se fan falta vías alternativas para desviar o tráfico motorizado das zonas tensionadas de Lugo, fáganse canto antes, pero non a costa do xa escaso espazo que nos queda entre os edificios pares e impares de Fontiñas. De precisarse máis aparcamentos na zona (aínda que sería unha contradición grave aumentar a densidade de vehículos nunha cidade que aspira ao equilibrio ambiental) fáganse, pero non a costa dos terreos do inacabado parque, como algúns iluminados propuxeron xa. Se hai que mellorar as conexións entre norte e sur, leste e oeste da cidade, ou facer aparcamentos disuasorios fáganse, pero non a costa do espazo humano. Desde Lugo ata Castroverde, ou mesmo ata A Fonsagrada, hai moita terra coa que especular!
Cando se deseñou a actual avenida das Fontiñas nos estertores do franquismo fíxose para afastar o tráfico do centro da cidade e, en teoría, aínda que non foi así na práctica, anticipar solucións a futuras necesidades da veciñanza.
Nunca se debeu construír tanto en Fontiñas pero o mal feito, mal feito está! Agora non o empeoremos. Merecemos solucións pero non para complicarnos aínda máis a vida senón para mellorárnola, reformas que non nos asfixien, que nos respecten como cidadáns con dereito a vivir en espazos o máis naturalizados, socializados e humanizados posible.
© Antonio Reigosa
Artigos publicados en El Progreso os días 1 e 2 de maio de 2024
A miña biblioteca secreta
Un de tantos libros que teño previsto ler pero que aínda non o fixen é “A biblioteca secreta” de Haruki Murakami. Apetéceme facelo canto antes pero non me dou decidido, se cadra polo que lin que escribiu sobre esta obra o crítico alemán Arno Widmann: “Lectores sen capacidade de fantasía, con dificultades para conectar cos medos da súa propia infancia, deberían afastarse desta obra”. Mentres decido de que lado estou como lector, se son dos que deben ou non ler este libro, accidentalmente, sen pretendelo, descubrín que eu tamén teño na miña casa unha modesta biblioteca secreta.
Buscaba un libro que sei que tiven e creo que aínda debo ter. Por moitas voltas visuais que lle dei aos estantes, de arriba abaixo e viceversa, o libro que desexo atopar non aparece. Lembrei que se trata dun libriño de escaso grosor e de poucas páxinas que seguramente quedaría camuflado entre outros máis voluminosos. Outra opción é que o libro se esconda, que se agache entre o bosque de papel para non deixarse ler por min. Teño claro desde hai moito que os libros teñen capacidade para tomar decisións por si mesmos, pois son, en certo modo, mentes pensantes e, se lles apetece, ao que parece, tamén andantes.
Decidido a atopar ese libro, a metodoloxía escollida foi ben sinxela; ir repasando estante por estante, libro a libro, lombo a lombo, ata dar con el. No intento, aínda que ata o día de hoxe non dei atopado o que en principio me interesaba, redescubrín moitos outros, tamén finos de canto, que nin lembraba que posuía.
Un dos libriños que atopei nesta miña incógnita biblioteca secreta foi “Treinta y tres cabos sueltos para entender Paniceiros” de Xuan Bello, un dos grandes escritores asturianos da actualidade. Quizais, non o lembro ben, non sexa un libro independente, autónomo, senón un texto promocional ou un suplemento que acompañou a saída ás librerías daqueloutro libro xenial do mesmo autor que lin hai unha morea de anos e que se titulaba “Hestoria universal de Paniceiros”.
Nesta pequena gran xoia literaria, unha sorte de dicionario emocional, un dos textos relembra a William Golding e o día que, sendo neno, estivo perdido dúas horas entre a néboa. Segundo contou o propio Golding no seu diario daquelas dúas horas sen rumbo sacou todos os temas da súa enorme produción literaria.
Os medos da infancia dos que fala Widmann e seguramente tamén a obra de Murakami, son os mesmos medos de Golding, os medos esenciais dos que nace a experiencia da cada unha das nosas vidas.
A min tamén me asalta, de cando en cando, a memoria dos medos infantís. Non me asustan nin me perturban; ao contrario, reconfórtanme e motívanme para seguir contando historias pero non será nas próximas datas nesta páxina do xornal, como viña facendo cada luns desde xaneiro de 2020.
El Progreso, seino e agradézoo, sempre me ten a porta aberta, así que, amigas e amigos, como sempre dicía ao despedirse don Xosé Trapero, “Ata outra millorada e disimulen se en algo faltei”. Agora estarei entretido un tempo rebuscando e lendo, entre a néboa, o que vaia aparecendo na recente descuberta, a miña biblioteca secreta.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 4 de decembro de 2023
O museo de Ishi
Ishi significa ‘persoa’ ou ‘home’ na lingua yahi, un dialecto da que falaban a maioría dos aborixes americanos asentados ao norte de California. A mediados do século XIX todo mudou para peor para os yahi, pobo indíxena do grupo étnico yana que, despois de descubrirse ouro no seu territorio, foron expulsados da terra que habitaban e en poucas décadas totalmente exterminados. En 1911 só quedaba vivo un yahi de arredor de 50 anos de idade. Cando o capturaron non quixo dicir o seu nome porque ninguén dos seus podía xa pronuncialo. Os homes brancos bautizárono como Ishi nun alarde de hipócrita humanidade.
Na noite do 28 de agosto de 1911, derrotado e esfameado, púxose a tiro dos peles brancas. Atopárono buscando comida nos arredores dun matadoiro de Oroville. O sheriff detívoo e encarcerouno, seica para protexelo da ira sen control dunha masa depredadora. A casualidade quixo que naquelas datas se estivese traballando na idea de crear o Museo de Antropoloxía da Universidade de California e a oportunidade de exhibir un espécime de indio vivo e auténtico non a deixou pasar —a outra alternativa era recluílo nunha reserva— o entón director e antropólogo, Alfred L.Kroeber.
Desde 1911 ata o seu falecemento, Ishi viviu no museo. Facía demostracións de como se fabricaban na súa tribo puntas de frecha, cestos, arcos, anzós, redes de pesca e outras ferramentas. Os domingos polas tardes, a atracción era el. A xente, instigada polas recorrentes chamadas de atención de Kroeber desde a prensa local, visitaba o museo só para velo. O zoo humano funcionaba a pleno rendemento. Referíanse a el como “prehistórica criatura”, auguraron e acertaron que pouco ía vivir na autodenominada civilización. Tamén se autofelicitaban porque grazas a que “fora capturado” e se lles ocorrera gravar a súa voz, conseguiran preservar a súa lingua que, de non ser así, se extinguiría canda el. Ishi morreu na primavera de 1916 como consecuencia da tuberculose e con el desapareceu un pobo enteiro coas súas memorias e todo o demais.
Aquel Museo de Antropoloxía da Universidade de California de principios do século XX chámase agora Museo de Antropoloxía Phoeve A. Hearst e está en Berkeley. A través de internet pódese botar un ollo aos fondos deste museo e ver varias imaxes de Ishi ocupado en distintos quefaceres, fichas e fotografías de bastantes dos obxectos dos que se lle atribúe a fabricación, ben como facedor ou artista, e varias decenas de cilindros de cera que conservan as gravacións coa súa voz. Mentres o mundo ‘civilizado’ se amosaba oufano das súas maneiras, sen a máis leve mostra de remordemento polos xenocidios perpetrados, fixéronlle a autopsia —un sacrilexio inimaxinable na maneira de entender a mort dos yahi—, e incinerárono. Só conservaron o seu cerebro por interese científico.
Para saber máis de Ishi e da triste historia do derradeiro yahi, Teodora Kroeber, antropóloga, nai da tamén escritora Ursula K. Le Guin, e esposa de Alfred L. Kroeber a partir de 1926, escribiu un par de libros: “Ishi. In two worlds” e “Ishi. Last of his tribe”. Ambos foron traducidos a varios idiomas.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 13 de novembro de 2023
Xoán Soldado
Xoán Soldado é un personaxe de ficción presente na tradición folclórica galega, española e tamén na suramericana. Aparece nos contos como un soldado raso que regresa licenciado despois de servir ao rei durante moitos anos e que en pago dos seus servizos só recibiu unhas poucas moedas ou un bolo de pan.
Na maioría das versións rexistradas en Galicia, Xoán Soldado encóntrase no camiño con Xesús Cristo e San Pedro. Xesús Cristo quere probar a súa xenerosidade e insta ata tres veces a San Pedro a que lle pida unha caridade. Xoán Soldado reparte con eles, efectivamente, o pouco que posúe e Xesús Cristo, en agradecemento, concédelle tres desexos. Xoán Soldado pide e recibe un pau máxico que lle permite cazar o animal ao que lle apunte sen dispararlle, que todo o que lle apeteza entre no seu macuto con só dicir “ao meu macuto” e que puidese entrar en todos os sitios onde entrase o seu morrión.
San Pedro enfadouse moito pois insistíalle para que pedise ir ao ceo cando morrese pero el non lle fixo caso. Cando morreu, Xan Soldado chegou á porta do ceo pero San Pedro, en vinganza, non lle deixou entrar e mandouno camiño do inferno.
Nalgunha versión deste conto un dos desexos que se lle concede é unha figueira da que non pode baixar quen sube a ela ata que Xoán Soldado llo permite. Neste caso, cando o demo vai recollelo para levalo ao inferno, Xoán Soldado mándao subir á figueira e como non lle deixa baixar, non o pode levar canda el. Xoán Soldado é teimudo e volve petar na porta do ceo. San Pedro segue ofuscado e tráncalle o paso pero cando lle pide que lle deixe botar un ollo desde fóra para ver como é por dentro, San Pedro entreabre a porta e Xoán Soldado tira o morrión dentro. A San Pedro non lle queda máis remedio que deixalo entrar.
En Contos populares da provincia de Lugo (1963) veñen dous contos protagonizados por este personaxe. En Contos vianeses (1958) Laureano Prieto dá conta doutros dous procedentes de Viana do Bolo. E no Cebreiro, Martine Roux (1982) recolle outro no que Xoán Soldado usa os poderes máxicos que lle foron concedidos para retrasar o momento da morte varios centos de anos.
O Equipo Chaira recolleu na Pontenova outro conto co mesmo protagonista que presenta unha variante relevante. Xoán Soldado reta e vence un crego nun exame que consiste en interpretar, cadaquén ao seu criterio, a lingua de signos. Os mesmos recompiladores rexistraron no concello de Abadín en 1992 outro relato no que Xoán Soldado comparte o pouco pan que leva no macuto cun enigmático rei Levitas.
O actor e director Fernando Fernán Gómez dirixiu e protagonizou en 1973 a película “Juan soldado” cuxo guión está baseado nunha recreación do conto tradicional escrita por Fernán Caballero.
Para rematar este artigo, digamos tan só que a historia de Xoán Soldado toma unha curiosa deriva nalgúns países americanos. En Tijuana (México) unha nena foi violada e asasinada. Un xefe militar sinalou ao soldado Juan Castillo Morales como culpable e foi executado sen xuízo. O pobo, pola contra, sempre o considerou inocente e hoxe é venerado como santo e chámase San Juan Soldado.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 23 de outubro de 2023
Foguetes e fogueteiros
O 10 de outubro de 2023 preséntase o número 20 desa xa imprescindible colección que baixo o título “O San Froilán dos devanceiros” estivo ao coidado de Darío Xohán Cabana ata case o seu pasamento e que nos vén contando a historia e a intrahistoria do San Froilán desde os seus inicios. Trátase nesta ocasión dun moi documentado estudo de Fernando Arribas Arias sobre “Os espectáculos pirotécnicos nas festas de San Froilán de Lugo” que edita a concellería de Cultura do Concello de Lugo.
Di o autor, pioneiro nisto de investigar a pirotecnia, que nas patronais lucenses houbo foguetes e fogueteiros, pirotécnicos ou polvoristas desde, cando menos, 1877. Tamén se podería chamar “a arte do lume voador, “ ou “arte de como manter apampada e coa boca aberta a case toda a concorrencia, coa vista posta nas sorprendentes figuras que debuxan as luminarias, mentres dura, dure o que dure, toda unha sesión de fogos de artificio”. Póñanse a un lado, momentaneamente, os que non gusten destas demostracións.
Cando eu era neno competíamos a ver quen conseguía máis canaveiras das que ían caendo tras o estouro dos foguetes. Cada cana era como un trofeo que apreciábamos especialmente polo fío de cánabo –esquecín para que o usábamos despois– que amarraba o cartucho ao pau. Despois, envexosos do fogueteiro, xogabamos a imitalo. Sen que nos visen os maiores, roubábamos ou mercábamos mistos, xuntábamos as cabezas duns cantos, envolvíamolas en papel de aluminio –viñan na envoltura das tabletas de chocolate–, dobrábamos os pauciños para que asentase o foguete no chan e prendiámoslle lume. Ás veces, segundo a pericia do construtor, conseguiamos que subise, nunca máis, un par de metros, e sempre, sempre, o “shiiii” e o “pum” corría da conta do coro da rapazada.
Imaxinen o que puido cambiar a arte pirotécnica tanto na técnica como na parte creativa des que os chineses ou os mongois a inventaron, disque no primeiro milenio desta era.
Arribas fala dos posibles introdutores desta arte en Europa , de varias escolas coas súas peculiaridades na península, dos grandes fogueteiros galegos e alleos que viñeron ao San Froilán, e tamén dos múltiples accidentes que costaron vidas e amputacións. En fin, non todo, claro está, foi color de rosa neste mundo dos artefactos pirotécnicos pero a realidade é que non houbo pobo que non a usase, fose para acompañar unha celebración ou como arma desacougante contra inimigos ou espíritos ameazantes. Non hai celebración, por moi modesta que sexa, que non se anuncie cuns foguetes, nin festa patronal, máis pequena ou máis grande, que non se pregoe co estouro dunha boa traca de bombas, de cantos máis estalos mellor “e os foguetes atronaban cal cen batás ou cen mazos” aló dentro dos nosos oídos.
Agora que en Lugo xa non se disparan foguetes, nin sequera o cabeceiro, o do primeiro día de festas, agás os que gozan –é un dicir– os estorniños cando se lles comunica onde non poden pasar a noite, recomendo a lectura deste libro porque ha traer seguro a moitas e moitos de nós lembranzas de máis de un San Froilán de sete estalos.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 9 de outubro de 2023
Galeradas
Chámanse galeradas as probas de composición dunha publicación sobre as que autores, maquetistas e revisores en xeral fan as propostas de corrección que consideran necesarias antes de mandar a obra imprimir definitivamente. Nas galeradas vense os erros, as costuras internas, e garabatéanse notas e apuntamentos encamiñados a, no posible, corrixir as deficiencias do produto final.
Pois ben. Nestes primeiros días de setembro, as galeradas do sistema literario galego expuxéronse nas redes sociais sen ningunha clase de pudor. Todo comezou, ou así o aparenta, cando se publicou nun medio dixital unha entrevista a un autor moi premiado ultimamente que dicía, amais doutras consideracións, que se vira obrigado a buscar asesoramento legal para demandar o seu dereito a que unha editora galega de certo renome lle fixese un contrato para editar unha obra que xa se estaba comercializando desde uns meses antes.
O autor descargaba a responsabilidade no director da editora, e este, nun post escrito ao chou, disque que para quen se dese por aludido, viña dicindo que lle sentou como un tiro que se publicase a queixa pero, sobre todo, que aparecese o seu nome en mala postura. Aproveitou a descarga para disparar en varias direccións, sen identificar o branco, con abuso de termos perrencheiros, contra supostas bandadas de amargados, envexosos, feos e destrutores da creatividade dos demais. A isto sumouse unha acusación de acoso laboral que unha persoa deixou caer na rede como se esta fose o despacho da fiscalía. Así, aos equipos enredados na pachanga virtual fóronse sumando en ruidosa marfallada os correspondentes coros de afíns e discrepantes mentres os donos da pelota rían na banda. Nada novo nestes lameiros. Ao final, unha dimisión, moitos directos ao queixelo do contrario pero ningún resultado de proveito.
Quen chegase lendo ata aquí, preguntarase que pasou! Quen contra quen! A verdade é que tanto ten. Quedemos en que unha cabicha mal apagada prendeu lume nun sebeiro e case arde o monte enteiro.
O que sucedeu nas redes fai pensar, iso si, que o sistema literario galego pende dun fío de compadreo, cativeiros intereses cruzados e egos andantes que como reacción a unha simple puñada axiña deixan ao ventimperio as costuras, as febles e mal enfiadas puntadas que o manteñen en pé con aparente vitalidade.
Tras desta polémica quedan á vista malas prácticas, escasa profesionalización, a febleza de certas empresas que veremos ata onde cambalean, e, en xeral, os intereses ou desintereses que moven os medios de comunicación cando tratan a información cultural. Tamén transcenden odios e rancores que non pasan do persoal pero que semellan ser o poio fundamental sobre o que asenta unha industria que se empobrece canto máis bebe na fonte da subvención pública e que, ao meu ver, debera estar máis preocupada pola ameaza real que pende sobre a supervivencia da lingua na que se expresa e da que come, de gañar clientes, lectoras e lectores se o prefiren, e menos de airear vendetas e poñer ao clareo egolatrías e miserias. O mellor que se pode facer ao ver certas galeradas é repensar a obra e volver a empezar.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 25 de setembro de 2023
Breve historia do Purgatorio
A igrexa contribuíu decisivamente á creación de imaxinarios populares, singularmente os relacionados cos lugares residenciais que disque nos agardan despois da morte. Boa parte do corpus dos relatos protagonizados polas ánimas, coas súas reviravoltas, idas e vindas entre os predios de mortos e vivos, alicérzase na invención do Purgatorio como lugar ou estado polo que seica han pasar, queiran ou non, a inmensa maioría das almas ou espíritos liberados dos corpos falecidos.
A idea foi do papa Inocencio IV aló polo ano 1254. Pouco despois, no segundo concilio de Lyon, propúxose cambiar o nome de Purgatorio polo de Catarterio o que non prosperou pero si a idea base que consiste en facer crer que con esmolas ou pagando misas se liberan ánimas das penas do Purgatorio.
En moitas igrexas, retablos, altares, cemiterios e espazos públicos do noso país é corrente ver representacións do Purgatorio como un lugar no que son torturadas entre as lapas unhas criaturas que representan as ánimas. Xeralmente, acompáñanse dun peto para recoller a boa vontade dos que pasan para sufraxio das almas penantes. Nos camiños abundan os petos de ánimas, pequenos santuarios ou altares que reflicten a primorosa capacidade creativa da nosa arte popular. Quen pasa e contribúe a liberar unha ánima de sufrimento, tamén está investindo na súa propia salvación pois a ánima favorecida debe interceder para que a ou o doante non cheguen a pasar por transos tan incómodos.
Hai centos, milleiros de historias arredor destas crenzas. A ánima do defunto aparécese aos vivos, manifestándose en solitario ou acompañada, procesionando de múltiples maneiras, sexa ladrando como un can, como luciña, como animal que repta polos camiños, como sopro ou labazada fría. Ninguén como nós, galegas e galegos, coñece tan ben o que nos agarda no Máis Alá. Sabémolo porque nolo veñen contando desde o púlpito desde hai moitos séculos, tamén porque vivimos nunha Fisterra, un lugar de tránsito entre o mundo dos vivos e o dos mortos pero tamén porque se nos transmite de xeración en xeración, contando e non parando casos e sucedidos protagonizados por persoas das nosas propias familias ou da veciñanza. Lembren a amargura de Fiz de Cotovelo que nin foi de vivo a Teixido nin a América, nin de morto deixou de amolarlle o negocio nos camiños da fraga de Cecebre ao bandido Fendetestas.
A solución a esas molestias que causa a ánima é sempre a mesma; a que recomendou tradicionalmente o crego experto que sempre, indefectiblemente, aconsellará unhas misas, unhas esmolas ou a peregrinación a un santuario, consello que en moitos casos xa preveu e deixou debidamente dotado economicamente o morto nos mandados testamentarios. Cando se atenden esas vontades, a paz volve gobernar a vida dos vivos importunados e a desacougada ánima queda purificada e lista para abandonar o Purgatorio e pasar a residir no Ceo ata que chegue a prometida proba definitiva, a do Xuízo Final. Outra cousa ben diferente, de non imposible pero si moi complicada solución, será que a ánima en cuestión estea xa padecendo os rigores do Inferno.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 18 de setembro de 2023
Chuchos
Saiban que no norte de Lugo para referirnos ao beixo ou bico usamos a palabra chucho, substantivo que supoño de orixe onomatopeica ao reproducir o son que se emite ao chuchar.
Imaxinen que existise un museo dos bicos; se cadra xa existe e eu estou ignorante pero estaría moi ben que o houbese aínda que eu nunca, aviso, poñería nas súas vitrinas o bico que lle propinou Rubiales a Jenni Hermoso, nin sequera para que servise de exemplo dun machismo que se perpetúa sen propósito de emenda.
O que si poñería en lugar ben destacado sería o bicazo de Leonid Brezhnev e Erich Honecker, polo menos unha copia do debuxo que o reproduce no Muro de Berlín, aínda que o bico foi real, hai fotografía que o certifica, e sucedeu en 1979. En determinados momentos da historia, os líderes comunistas bicábanse así, á soviética.
Outro bico que non deixaría escapar sería o apaixonado entre Paolo e Francesca, os personaxes da Divina Comedia de Dante, que esculpiu Auguste Rodin, e que lles valeu, por seren sorprendidos nese transo, ter que vagar polo Inferno o resto da súa existencia.
Non faltarían, por suposto, varias ducias dos bicos icónicos da historia do cine e da literatura, especialmente o misterioso bico que recrea A. Chejov nun relato co mesmo título e que provoca en Riabovich unha tormenta irrefreable de emocións.
Se eu fose o que non son, poñamos un escritor de contos ao estilo de Madame d’Aulnoy, Perrault, Andersen ou os irmáns Grimm, escribiría a historia dun rei do reino do fútbol chamado Rubiales e contaría os seus desesperados intentos por perpetuarse como soberano dun machismo recalcitrante e extemporáneo.
Nos contos populares aparecen de vez en cando bicos tramposos, como o que lle ofrece en falso son de paz o raposo a un paxaro para celebrar, di, que hai unha lei nova que garante a paz entre todos os animais. O paxaro non se fía e o raposo dille que non se preocupe, que vai cerrar os ollos cando o bique. Por suposto, cando o paxaro se achega á boca do golpe, este pápao sen miramentos.
Evidentemente, o episodio do palco do mundial merecería unha contundente resposta ao estilo do conto “O traxe novo do emperador”. Cando o rei Rubiales levitaba, segundo el impulsado por Jenni, quedaría en pelotas ipso facto e, ademais, non sería consciente do seu estado esporrancho ata que alguén lle mandase por whatsapp as imaxes que se se estarían retransmitindo nas televisións de todo o mundo.
Para o final do conto reservaría os efectos máxicos do chucho que lle deu o príncipe á Bela Durminte pero con diferentes consecuencias. Poñería ao rei Rubiales protagonizando a cerimonia moi de monarquías que se chama bicamáns e por diante del irían pasando todos e cada un dos homes que aplaudiron entusiasmados o seu noxento discurso cando dixo aquílo de “Non vou dimitir” ata cinco veces seguidas. Poñan aquí os nomes que lles apeteza daquel coro de machirulos, de la Fuente, Vilda…, e en cada caso cando o rei Rubiales os bicase iríanse convertendo en sapos e monstros horrorosos, co corpo cheo de espullas e vexigas supurantes, que é o que son, en realidade. Sapos e monstros!
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 11 de setembro de 2023
Carapuchiña Branca
A nena protagonista deste popular conto é coñecida como Carapuchiña Vermella des que Charles Perrault publicou “Le Petit Chaperon Rouge” dentro da súa obra Contes de ma Mère l’Oye (Contos de mamá Gansa) en 1697, a versión impresa máis antiga deste relato tal e como hoxe o coñecemos.
Tras Perrault, os irmáns Grimm publican o conto “Rotkäppchen” no seu libro Kinder-und Hausmärchen (Contos da infancia e o fogar) en 1812. Tamén nomean a nena protagonista como Carapuchiña Vermella e, ademais, engaden á carga moralizante que xa lle impregnara Perrault, o personaxe do cazador para que libere a nena protagonista e a súa avoa da barriga do lobo. O cazador xa aparecía, por certo, nun drama do alemán Ludwig Tieck titulado “Leben und Tod des kleinen Rotkäppchens. Eine Tragödie” (Vida e morte da pequena Carapuchiña Vermella. Unha traxedia), obra de 1800.
Destas obras, que popularizaron definitivamente o nome de Carapuchiña Vermella, fóronse publicando traducións a distintas linguas, converténdose, incluído o nome da protagonista e o conseguinte arrastre da carga ideolóxica e moralizante que lle engadiran Perrault e os Grimm, en modelo universal para a transmisión do conto, tanto por vía impresa como oral.
Obviamente, a orixe talvez oriental deste conto é moi anterior ás versións impresas que nos ofrecen Perrault e os Grimm. Nas versións orais que se rexistraron nalgunhas zonas de Francia e Italia, independentes da tradición literaria, que estaban en circulación antes do século XVII, a protagonista na maioría dos casos non recibe un nome específico, aínda que xa Egberto de Lieja en 1023, no poema De puella a lupellis servata que se inspira nunha historia tirada da tradición oral, aparece unha nena vestida de vermello na compaña duns lobos. Nalgunhas destas versións orais, reiteramos que son independentes, anteriores e con motivos diverxentes ás de Perrault e os Grimm, descríbense elementos vermellos como cofias, amapoulas ou vestidos usados pola nena protagonista. Nalgunhas, as menos, a nena tamén se chama Petit Chaperon Rouge.
Nas versións impresas e orais deste conto posteriores ao século XIX sempre se nomea a protagonista, que viste o característico carapucho vermello, como Carapuchiña e nunca falta a conseguinte solución liberadora que ofrece o personaxe masculino inventado por Tieck e popularizado polos irmáns Grimm.
Os recompiladores galegos, conscientes da similitude das versións orais coa dos Grimm e sobre todo por recreárense en castelán apenas lles prestaron atención, coa excepción de Rosa A. Ramos que publica unha que rexistra en Vimianzo en 1979 coa particularidade de que está protagonizado pola avoa e por unha tal Carapuchiña Branca, irmá, segundo o informante, da Vermella. En realidade, non se trata do mesmo conto senón doutro coñecido como “O lobo e os sete cabritos”, só que en vez dos cabritos, aquí a que queda na casa encargada de non lle abrir a porta ao lobo é a Carapuchiña Branca. Afortunadamente, cando unha historia se abre camiño vía transmisión oral non hai máis límites que os que lle poña a imaxinación do narrador ou narradora.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 4 de setembro de 2023
A primeira morte do tío Anselmo
O tío Anselmo sempre dixo que tiña sete vidas como os gatos. Non sei polo que pero a el gústalle a comparación cos mininos. De rapacexo déralle polo toureo. Cando as vacas estaban pacendo tranquilamente poñíase de xeonllos a dous ou tres metros da testa do animal, abanaba unha mantela avermellada e berráballes: Ei, vaca! Ei, vaca!
Nunca conseguiu culminar un capotazo porque as vacas pasaban del olimpicamente. Como moito, mirábano sen pestanexar e cun par de meneos de cabeza, de arriba abaixo e de esquerda a dereita, dicíanlle –permítaseme a licenza na transcrición da mímica da vaca–: Anda! Aparta e déixame pacer se non queres que te arrebole polo silveiro abaixo!
Algo así. A vaca acostumaba seguir ao seu; pacendo que era o que lle tocaba facer a un animal tan manso e tan, en comparación con algúns humanos, civilizado.
Como as vacas non lle facían caso, decidiu practicar a arte taurina co burro da casa que nas primeiras arremetidas tampouco se deixaba impresionar. O tío Anselmo, penso eu que pensaba que o risco, ao non ter cornos o burro, era menor así que probou e insistiu pero o burro, cada vez máis incomodado, deixaba de pacer, levantaba a vista e despois xiraba cento oitenta grados para ensinarlle os pezuños das patas de atrás, como dicíndolle: Saca agora a capota ese, arrímate algo máis e agarda a turrada, se tes o que hai que ter!
O tío Anselmo non entendía a mensaxe encriptada do burro e deixábao en paz. Pero un día, ao ver que o burro nin pregándollo de xeonllos respondía á provocación, colleu unha vara que simulaba un estoque, prendeu a mantela que facía de capote e arrimouse, foise arrimando a pasos curtos, medidos, o corpo erguido, a mirada desafiante, ata rozar coa punta do estoque improvisado o sobrecello do animal.
Nada; o burro, tampouco parecía reaccionar. Anselmo animouse. Posto de pé, co peito inchado e o bandullo recollido, conseguiu fregar coa bola do embigo o circundo da anatomía do animal ata que se puxo na perpendicular do rabo. Coa man libre, a dereita, tirou con forza do rabo, un tirón seco, valente, coa intención de que lle doese e xirase para que turrase dunha vez.
En mala hora! A reacción do burro foi instantánea. Non xirou o corpo como pretendía o tío Anselmo, se cadra non lle pareceu necesario. Xusto cando o tío Anselmo lle estricou o rabo, o burro ergueuse das patas de atrás, as dúas a un tempo e disparou un couce dobre que lle impactou nos fociños. Foi todo sincronizado, sen necesidade de adestramentos previos, agravado o resultado se cadra porque calzaran o burro cunhas ferraduras novas uns días antes.
O tío Anselmo pasou moitos meses magoado, recuperándose dunha dolorosa rotura múltiple do tabique nasal aínda que máis, ben máis, doia a vergoña. Botou meses coa cara inchada e o nariz vendado, agardando que soldase o óso –que nunca volveu ao seu–, sen ver outra cousa polos ollos, fose día ou noite, ca ceos profusamente estrelados.
Así morreu o devezo do tío Anselmo por converterse en toureiro de sona pero non se rendeu. Só –dixo– se lle fora unha das vidas, a primeira das sete das que tanto presumía.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 14 de agosto de 2023
Zume das nubes
Pode que se vaia ao garete o lucrativo negocio de envasar e vender auga de chuvia. Seica xa non quedan augas de chuvia de fiar, potables e con garantías sanitarias en ningún lugar do planeta. Unha das marcas máis famosas, hai outras, é a chamada Cloud Juice (zume de nubes) que se recolle directamente do ceo en King Island, Tasmania (Australia). O prezo da botella de 750 ml. anda agora polos 8 euros, que parece moito pero se temos en conta que cada envase contén 9.750 gotas de auga pura de chuvia, non é tanto.
E se das cartas de augas, as de categoría premium ou gourmet, as de luxo, mesmo as que brotan das nubes, non son puras, que nos queda! Augas depuradas, cloradas, remineralizadas, tratadas e desvirtuadas. Augas desnaturalizadas, en resume.
Aló polos mediados do século XX Henry Laugblin, de Tyrone en Pensilvania, un dos poucos catadores de augas profesionais naquel entón, dicía que existían trinta olores de augas diferentes, cada un cos seus matices. En Londres, cidade que tamén contaba cun catador oficial de augas ao servizo do Metropolitan Water Board, opinábase que eses sabores e olores non pasaban do número de vinte. Seguramente ambos tiñan razón pois as augas son moi diferentes unhas das outras.
No artigo “Cuando abren las fuentes”, publicado no xornal Baleares o 28 de febreiro de 1979, Álvaro Cunqueiro fálanos de Ha Pising, un catador de augas chinés, servidor da familia imperial, que llelas escollía segundo a estación, para o te e ata para os estados de ánimo. Ha Pising sostiña que cun cóctel de augas collidas de distintas fontes e bebéndoas con moderación podía alongar a vida.
Como nós temos a sorte de vivir nun país rico en augas, medicinais e balnearias, augas correntes e de chuvia ꟷo sangue da terraꟷ, e ata en augas máxicas e milagrosas, non temos por que preocuparnos, máis alá de bendicilas para algúns usos ou aprender a coller a tona ou flor da auga na mañanciña de San Xoán.
Non todas as augas son iguais, nin son incoloras nin inodoras, e moito menos insípidas. Un pensa en tanta riqueza en augas e en tanta sabedoría acumulada e non queda máis remedio ca concluír que perdemos cartos, moitos cartos. As augas son seres vivos que nacen e se multiplican, cantan e fertilizan. Só, por se acaso, convén ter en conta algunhas precaucións como que co polbo non se debe beber auga. Non maridan ben. Os anacos reúnense no estómago e reconstrúen o animal. De noite dormen, e non se poden beber, e de día atenden as necesidades humanas. As de tres regueiros son boas contra o mal de ollo, e o cóctel resultante de mesturar augas de sete fontes cura o mal de aire. O sabio Antón Fraguas díxonos que non se debe beber auga cunha luz acesa na man, que alguén debe termar da luz mentres bebemos.
As das fontes de Zoñán, poño por caso, saben moi ben. No verán nacen frescas e no inverno quentes. Equilibran a temperatura do corpo e sosegan o espírito. Bebémolas des que nacemos e sempre que podemos levámolas cando nós ata onde nos atopemos. Probaremos coas da chuvia, a ver que tal! As augas que viaxan na memoria matan mellor a sede e curan as nostalxias como ningunha outra!
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 7 de agosto de 2023
No mes da sega
Nas pasadas eleccións xerais certo candidato con veleidades presidenciais dixo que chegara a hora de que “un chaval nacido en una aldea” presidise o goberno de España. Non estou moi ao tanto de como lle foi, creo que os resultados varían segundo a quen se lle pregunte, pero aínda así eu non deixo de me interrogar sobre o que pode facer este Balbino dos Peares se chega a gobernar.
Alegaba que as datas escollidas para celebrar comicios eran malas. Seguro que o aspirante, de orixe aldeá e máis ou menos da miña quinta, desexaría andar este mes ocupado cos labores propios da estación e non ten tempo nin para votacións nin para investiduras. Alguén do seu equipo de asesores corrixiuno. Fíxolle saber que agora en xullo xa non se anda ao recendo do feo nin da palla triga, que o acaloramento é por mor das altas temperaturas e do estrés das vacacións.
Xullo, é ben sabido, chámase así des que o creou na súa honra e co seu nome o emperador Xullo César aló polo ano 46 a. C. Aínda que nós, os que, como o candidato, nacemos e nos criamos na aldea, chamabámoslle –ademais de xullo ou de Santiago– mes da sega pois ese era o labor prioritario destas datas. Nalgunhas comarcas de Asturias aínda lle din, e con moita razón, “mes de praos”, que é cando maduran as herbas que perfuman o mundo.
Lembro aqueles días con nostalxia da mocidade que se me foi pero non dos escravos traballos que deixamos atrás. O gadañado da herba nos altos prados de Cabana de Vella, do Retorno ou do Pallaldálvare, o estendido e virado, o aborbotado e o carrexo da herba curada para gardar algo enxoito para alimentar no inverno os estómagos dos animais. A seitura do trigo e a do centeo, a sega coa fouciña, os mollos nos medeiros, o carrexo, as medas e as mallas para encher a palleira de fartura e cama mol para o gando, e, co gran moído e a fariña amasada, enfornada e cocida, de alegría os estómagos humanos.
A pesar de que foron aparecendo máquinas que se ocupaban de boa parte daqueles duros traballos, paseniño foi esvaecendo a cor dourada dos campos. A finais da década dos 70 do século XX comezouse a abandonar o cultivo do cereal e as terras dedicáronse a millo ou a herbas bellicas e outonías para ensilar. A industria do pan pechou muíños e fornos, e rachou cunha tradición de séculos, a de comer pan sagrado, sementado e colleitado coas mesmas mans que o habían levar á boca cada día de todas as vidas. Agora, medio século despois, xa nin herbas se cultivan, agás as espontáneas, na inmensa maioría das nosas chousas, valiñas e veigas.
Tempus fugit! Álvaro Cunqueiro nun artigo publicado no xornal Baleares o 24 de xullo de 1977 evocaba o mito do pan, os anos de abundancia e os de fame segundo se dese ou non o cereal que era sustento, mesmo espiritual, da humanidade. Cunqueiro falaba de decadencia do pan e o xornal encabezaba na portada con letras grandes “Plan de emergencia económica”.
Señor candidato: chegou xullo e non fomos nin vostede nin eu apañar as espigas esquecidas nas restrebas, nin nas estivadas e searas. Xa non hai trigo que segar nin fariña que amasar, así que nada nos impediu votar.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 31 de xullo de 2023
Consciencia da covid
Comezamos a escoitar o nome de Sonia Villapol Salgado segundo íamos mergullándonos na pandemia que provocou a covid-19. Asinaba artigos, concedía entrevistas e consultaban a súa opinión desde numerosos medios de comunicación sobre as distintas fases da pandemia. A neurocientífica e profesora nacida en Bretoña, A Pastoriza, en 1977, licenciouse en Bioloxía Molecular na USC e doutorouse en neurociencia na Universidade Autónoma de Barcelona. Traballou como investigadora en universidades francesas e americanas, exerceu como profesora na Universidade Georgetown en USA –país onde reside e traballa desde 2010– e agora é xefa de laboratorio de Centro Médico de Texas, en Houston. Os seus traballos científicos, dos que publicou máis de 70 artigos, céntranse no estudo da inflamación e dexeneración do cerebro, no alzhéimer, na microbiótica e nos efectos persistentes da covid.
Estes días acaba de saír da factoría de Edicións Xerais o libro ‘Consciencia. A ciencia que nos rescatou da pandemia’ da súa autoría. Tras unha lectura urxente do libro, didáctico e rigoroso, crónica amena e ilustrativa do que pasou arredor do coronavirus e dos pasos que se foron dando, un pensa que mereceu a pena o que se fixo, que dá confianza e quita o medo a que volvamos ás andadas.
Infórmanos dunha maneira entendible do que significou para a humanidade esta pandemia que levou por diante máis de sete millóns de persoas, que provocou unha crise mundial, que puxo a proba aos xestores políticos e sanitarios e á comunidade científica pero que deixou tras si a experiencia de que traballando solidariamente atópanse en tempo récord solucións, vacinas e tratamentos. Nunca antes se conseguira en favor da humanidade tanto en tan pouco tempo!
O libro organízase en capítulos temáticos, divididos en subcapítulos breves que axudan e animan a lectura, algúns acompañados de ilustracións que facilitan moito a comprensión.
Sonia Villapol formou parte dunha rede de investigación internacional, a Cov-irt, e de grupos máis especializados, o que lle permitiu coñecer de primeira man o que se estaba cocendo cientificamente. Ela mesma investigou como o virus afecta ao noso cerebro e como a enfermidade cambia a flora intestinal, amais advirte reiteradamente sobre os problemas da covid persistente e as consecuencias na saúde mental.
Desa súa presenza nesa comunidade científica beneficiámonos especialmente os galegos e galegas pois Sonia considerou, con bo criterio, que desde a ciencia é prioritaria a divulgación. Tíñanos ao tanto das últimas novidades, alertábanos sobre as consecuencias de certas decisións que había que reconducir e guiábanos sobre os pasos a dar.
O libro de Sonia Villapol reúne a crónica e a visión persoal dunha experiencia universal sen precedentes. As galegas e galegos temos o inmenso privilexio de que a autora, que é galega e exerce como tal, nos fose informando de primeira man de todo o que se avanzaba na investigación e do que aínda nos queda por saber sobre a covid persistente e as ameazas latentes que para a nosa saúde aínda se descoñecen.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 24 de xullo de 2023
A peeira dos lobos
Falábamos no artigo anterior de criaturas que botaron tempo vivindo entre lobos e poñíamos como exemplo o caso de Marcos Rodríguez Pantoja. Dedicabámoslle tamén unhas liñas á mitoloxía clásica sobre o asunto ‒Zeus e Rómulo e Remo– pero non dicíamos nada sobre o que conta a nosa mitoloxía popular sobre a licantropía, esa crenza ou trastorno mental que nos fai pensar que podemos, co que iso significa, transformarnos en lobos. Estes seres, por regra xeral, matan persoas, incluídos familiares próximos. O caso galego máis coñecido é o de Manuel Blanco Romasanta.
Tampouco falabamos dos homes e mulleres que por fada ‒sino, destino‒ ou maldición dos pais se transforman en lobos, nin dos corredores, do lobo da xente ou das peeiras ‒tamén hai peeiros‒ , mulleres que sen mudar a pelaxe humana conviven, guían, pastorean ou gobernan mandas enteiras de lobos.
Primeiramente debemos aclarar que a fada cáelle enriba a quen nace na Noite de Nadal ou na de Venres Santo, ou por ser o sétimo ou noveno fillo da mesma parella sen haber interpostos outros irmáns de distinto sexo. A fada poderíase evitar facendo de padriño ou madriña de bautizo o irmán ou irmá maior. A maldición do pai ou da nai é xeralmente consecuencia dun mal comportamento e abonda que o proxenitor diga: Oxalá te convertas en lobo ou loba! para que funcione. Esta situación pódese interromper se alguén lle fai sangue, preferentemente cunha vara de aguillada feita de acivro, a ser posible bendicida o Domingo de Ramos. É practicamente imposible cazalos. As balas non os feren; esváranlles polo corpo.
En todos os casos, o estado de lobo é temporal e intermitente, e dura, como máximo, sete anos. Soen transformarse polas noites mentres que polo día son persoas normais.
Os corredores só andan de noite. Despois de envorcallarse na cama dun lobo ou doutro animal transfórmanse nel e teñen que andar sete pontes, sete fontes e sete montes ou sete aldeas. Xeralmente, só corren as noites dos venres e ao amencer retíranse a descansar. Moi parecidos a estes corredores e aos lobishomes son os lobushomes, coa diferencia de que poden transformarse en calquera outro animal e para romperlles a fada hai que ferilos no lado esquerdo.
Caso ben diferente son as peeiras. Son mulleres mozas que manteñen a figura humana e conviven no monte cos lobos, comandándoos, atendéndoos nas súas necesidades e dirixindo as súas expedicións. A máis famosa foi Ana María García, La Llobera de Llanes, Asturias, que foi condenada pola Inquisición por bruxa e peeira, ademais de por promiscua e guapa, no século XVII.
As peeiras teñen a posibilidade de evitar ou de incitar os lobos para que maten ou non a determinadas persoas e para que ataquen ou non determinados rabaños. Abóndalles un asubío ou un coitelo para gobernalos. As peeiras tenden a evitar que os lobos causen desgracias entre os humanos, como norma mesmo os protexen, pero se algún home descobre o seu segredo e conta quen e onde anda a peeira dos lobos, está perdido. Axiña aparecerá o seu cadáver descarnado con mostras evidentes de ter servido de banquete aos verdadeiros lobos.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 17 de xullo de 2023
Mamá loba
Marcos Rodríguez Pantoja reside en Rante, no concello ourensán de San Cibrán de Viñas desde 1998 e é o último caso coñecido de humano criado temporalmente entre lobos. Dáse a circunstancia de que este home vive a pouca distancia de onde unhas lobas devoraron dous nenos en 1974. Un dos cativos chamábase José Tomás Martínez Pérez e tiña once meses, e poucos días despois caeu atrapado nas fauces doutro cánido salvaxe José Javier Iglesias Balvís, de apenas tres anos.
Marcos anda agora polos 77 anos. Naceu en Añora (Córdoba), o 7 de xuño de 1946. Emigrou cos pais a Madrid onde quedou orfo de nai. Despois, a familia aveciñouse en Fuencaliente (Ciudad Real) pero como a madrasta non o trataba ben, o pai púxoo ao servizo –hai quen di que llo vendeu– dun cabreiro. Cando morreu o cabreiro, Marcos, que non sabía que facer co seu corpo, viu como o devoraban os voitres.
Desde os 6 aos 17 anos andou no monte, entre Fuencaliente e Cardeña, por Serra Morena, a maior parte dese tempo vivindo entre lobos. O antrópologo Gabriel Janer Manila estudou a fondo o seu caso. Gerardo Olivares conta a súa historia na película Entrelobos (2010) e no documental Marcos, el lobo solitario (2012)
Sábese doutros humanos que andaron entre lobos ou que foron aleitadas por outros animais salvaxes, xeralmente por simios. Uns sobreviviron e outros non. A mitoloxía clásica trata destes temas e cóntanos o caso de Zeus que foi aleitado por unha cabra ou por unha porca; non está claro.
O mito fundacional da cidade de Roma recrea un caso similar. Cando Amunio destronou ao seu irmán Numitor condenou á filla deste, Rea Silvia, a converterse en sacerdotisa de Vesta para que se mantivese virxe e non tivese descendencia. Pero Marte, o deus da guerra, procreou con Rea Silvia dous xemelgos que se chamaron Rómulo e Remo. Cando naceron, para evitar que os matasen botáronos ao Tiber nunha cesta e foron río abaixo ata que a loba Luperca se fixo cargo, alimentándoos ata chegaren a adultos. Cando Rómulo e Remo souberon a historia que os precedía, repuxeron no trono ao seu pai, Numidor, e fundaron no mesmo lugar onde os coidara Luperca unha cidade que se chamou Roma na que reinaron eles e os seus descendentes.
O escritor británico Rudyard Kipling, Premio Nobel de Literatura en 1907, publicou en 1894 unha colección de relatos baixo o título The Jungle Book que ben puideron ser inspirados nun suceso real.
Kipling conta a historia de Mowgli, un neno abandonado na selva que é salvado e adoptado por unha parella de lobos. Cando o protagonista regresa entre os humanos, como sucede na maioría dos casos coñecidos, aparece o conflito entrambas maneiras de vivir. Esta obra tivo enorme éxito. Fixéronse versións para cine, televisión e teatro, e traduciuse a case todos os idiomas do mundo.
Marcos Rodríguez Pantoja, “el niño de Sierra Morena”, anda agora coa súa historia polos centros escolares e cóntalles aos adolescentes o feliz que podería ser a Natureza sen ter que padecer a agresividade humana. Imita moi ben as falas de aves e doutros animais salvaxes. Hai quen quere ver nel un espello redivivo dos homínidos primitivos.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 10 de xullo de 2023
Tesouros
Eu creo na verdade dos tesouros. Creo que existen aínda que, como a inmensa maioría de vostedes, non atopase aínda o primeiro. Atopareino!
Falo, claro está, dos tesouros máxicos, imaxinarios, e non dos tanxibles, deses que xa se ve que o son e que os seus donos só chos amosan por seren parte dunha colección da realeza ou dun especulador que se fixo rico traficando en asuntos turbios. Estes non me interesan.
Falo dos tesouros que viven e andan agachados, dos que migran a capricho –xeralmente cada sete anos– dun a outro sitio e dos que precisan para deixarse ver que saibamos as fórmulas secretas para convertelos en valor de curso legal. Falo, claro está, dos tesouros encantados.
Xeralmente, este tipo de tesouros non teñen dono ou, se o teñen, non o coñecemos. Están a cargo de mouros e mouras, xigantes, ananos, serpes, lagartos, demos gardiáns que os coidan pero que, chegado o caso, os ceden sen remordementos nin nostalxias. A un que sei eu onde está, cabo dunha fonte, gárdao unha anana sebosa que se transforma en besta obscena cando pasan homes por alí.
O tesouro non ten unha forma precisa, mesmo pode mudar de aparencia se o considera necesario para camuflarse ou fuxir dun buscador polo que non desexa ser atopado. O que si ten, polo menos de aspecto, é a cor do ouro ou da prata. As figuras nas que se caracteriza son moi variadas. Cadeas, lingotes, reixas, lámpadas, escopetas, cruces, carros, arados, varas, teares, rocas, fusos, grades, garfos, culleres, berces, espadas, xogos de bolos, fusís, peites, medallas, fíos, xugos, imaxes de santos, cadeiras, restrelos, arquetas, olas, moedas, etc. Os que teñen figura de animais poden aparentar carneiros, bois, becerros, caracois, cabalos, cabritos, cobras, cabras, caranguexos, ou imitar humildes cagallas, coiros ou pelellos de boi, e o que se queira imaxinar como limpeiros cheos de millo ou trigo, feixes de leña, troncos de árbore, cinsa, po ou fariña moída… Tamén os hai que imitan pedras de muíño, laxes, carbón, auga, cachos de ferro, e as famosas e perigosas trabes ou vigas, que ademais de ouro ou prata tamén poden ser de veleno ou alcatrán. Con forma de persoa hai xigantes e homes de ouro, e ata esqueletos dourados. As galiñas de ouro coa súas roladas de polos, tamén de ouro, constitúen casos correntes, moito máis comúns que ter a sorte de dar coa prodixiosa galiña que pon ovos de ouro.
Houbo, creo que xa non queda xente desta, grande afección a buscar tesouros. Xeralmente, ademais de valor, era preciso ter algunha copia do Libro de San Cipriano, o Ciprianillo, a biblia dos buscadores de tesouros. En Asturias chámanlles chalgueiros e o investigador Jesús Suárez López escribiu un fermoso libro que se titula “Tesoros, ayalgas y chalgueiros. La fiebre del oro en Asturias”.
Calros Solla acaba de publicar “O pote de ouro. Novas de tesouros na Galiza”, un catálogo fresco sobre tan delicado asunto que trae un consello para os que se queiran iniciar na procura de tesouros: O tesouro non debe sospeitar que devecemos por facernos con el.
Quedaría falar de onde se poden atopar, pero iso, se cadra, outro día.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 3 de xullo de 2023
Museos
Nunca se me pasara pola imaxinación traballar nun museo ata que se cruzou comigo un BOP cunha convocatoria. Ninguén antes me falara dos museos nin me convidara a visitalos; tamén é certo que poucos ou ningún había por onde eu andaba. Que había haber naqueles anos de carencias e incertezas!
Estes días que estou pondo remate a corenta e pico anos dentro dun museo miro atrás e conclúo de inmediato que tiven sorte, moita sorte coa calidade da maioría das persoas coas que coincidín, un privilexio que non sería pleno se non se complementase co moito que me regalaron o museo no que traballei e os moitos que visitei.
Tras aquel cruzamento co boletín oficial e de superar as conseguintes probas, tiven a fortuna de aprender de moita xente que si sabía, e moito, de museos e doutras moitas cousas. Non citarei os nomes propios desas persoas coas que tanto aprendín e compartín porque non me caberían neste artigo. Ademais, non quero cometer a torpeza de nomear só aquelas que tiveron, algunhas aínda as teñen hoxe, altas responsabilidades en museos públicos galegos porque houbo outras moitas máis en número coas que me crucei que merecen que o seu nome figure en letras grandes nas miñas lembranzas e agradecementos. Estas últimas son, iso si que o aprendín en todos estes anos, as verdadeiramente imprescindibles.
Á marxe dos afectos persoais, as preguntas que me fago eu agora é que me queda, que herdanza ou pouso deixan en min os museos! Que memorias, que coñecementos, que aromas destes anos irán comigo de por vida!
Aprendín que visitando museos pódese viaxar. Cada museo é unha nave do tempo que vai e vén, que leva e trae —e viceversa—, desde o presente ao pasado remoto como “el paso de un gigante que viene a traernos el rarísimo don del presente” (Daniel Samoilovich). Eses pasados que non están mortos, como moitos se empeñan en crer, senón só aletargados ata que os esperta no amencer da primavera a flor da nosa natural curiosidade.
Os museos son como escaparates onde se expoñen retallos —peza tras peza—, da memoria pasada e presente da humana xente. Debe saberse que cada obxecto ten alma, espírito, e conta, informa e interroga, aínda que non o aparente, sobre nós mesmos. Mesmo podemos falar con eles con plena confianza pois no día a día privado e íntimo dos museos está perfectamente normalizado conversar co tempo que se foi.
Digo, en fin, co verso de Francesc Parcerisas que “Nos museos o pasado é de verdade: amarelo e azul”. Por iso, alí onde vou, sexa cidade ou vila, teño por costume visitar os museos grandes e pequenos, e seguireino facendo pois xa son adicto sen remedio destes vicios.
Isto e moito máis é o queda en min dos museos. E tamén queda un rogo para as administracións que coidan dos museos públicos: non os privaticen, dótenos de moito máis persoal, invistan no seu mantemento e nas actividades que organizan, conviden de maneira efectiva á cidadanía a visitalos e gozalos…
Aínda que nisto último, cousa aprendida tamén nestes anos, sigo percibindo que o que parece ser unha resposta afirmativa non é máis que o eco difuso do que se acaba de pedir.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 12 de xuño de 2023
Susto de morte
A Sindo —cóntao Xosé Vila en chamoso.blogia.com—, un veciño dunha aldea do concello da Fonsagrada, morreulle a nai e como era costume naquel entón tivo que viaxar a Lugo para mercar a caixa para enterrala.
Fixo a viaxe no coche de liña da empresa Veiga-Caldeiro, hoxe Her-Vei S. L. Mercou o cadaleito, cargouno na baca do autobús e agardou a hora de regreso.
Daquela os autobuses levaban unha baca descuberta onde, ademais de acomodar todo tipo de mercancías, tamén tiñan bancos de madeira por se os viaxeiros non collían a cuberto aínda que á maioría non lles gustaba ir alí enriba pois pasábase frío e en caso de accidente eran sempre os peor parados.
A Pepe de Paradavella, polo que fose, gustáballe ir na baca. E aquel día, como tiña por costume, subiu o primeiro pero comezou a chover e para non mollarse ocorréuselle meterse dentro do ataúde. Despois subiron á baca do autobús nove persoas máis.
A viaxe foi do máis normal, sen sobresaltos, ata que Pepe de Paradavella á altura das voltas de Paderne quixo saber se aínda seguía chovendo ou non. Levantou lixeiramente a tapa do cadaleito e sacou unha man fóra para comprobalo.
Ao ver a man de Pepe, os nove pasaxeiros tiráronse do autobús co medo que colleron. Disque houbo tres feridos graves e que o suceso aínda se lembra hoxe como verídico.
A pouco que un o procura, axiña descubrimos que este tipo de sucedidos con moi poucas variacións, agás obviamente as localizacións, recréanse por toda a xeografía peninsular e sempre, xa ora, acontecidos naquel tempo xa case mítico en que se podía viaxar na baca dos autobuses.
Cóntase da mesma maneira en Estremadura, Asturias, Aragón, Cataluña, León, Canarias… e tamén en Portugal. De cando en cando, a historia tamén se recrea en obras literarias como fai Alonso Zamora Vicente no relato “Goyito, tirador de pecho” na súa obra A Traque Barraque; neste caso quen morre como consecuencia do susto é Dosinda, unha ama de cría que servía en Madrid e regresaba ao seu Mondoñedo natal.
Nalgúns xornais de finais da década dos cincuenta do século pasado publicábase un chiste co mesmo tema, aínda que con diferente posta en escena: Un cigarro? —preguntou un que ía na baca dun autocar a un amigo sentado cabo del. Eu tamén fumaba un! —dixo unha voz que procedía do interior dun ataúde que viaxaba canda eles.
Os espantados amigos saltaron do coche en marcha e feríronse gravemente. A voz era a dun viaxeiro que se metera dentro dun cadaleito para non pasar frío.
Claro que neste país o de viaxar dentro do traxe de madeira mortuorio non é novidade. Fano os que esquivaron a morte na procesión da Santa Marte de Ribarteme (As Neves) en agradecemento.
Na Pobra do Caramiñal, en cambio, na coñecida como procesión das Mortallas, a persoa agradecida vai vestida coa mortalla pero a pé, tras o ataúde que lle lembra o preto que estivo de usalo. Ao parecer, este costume comezou aló polo século XV cando un alcalde ao sentirse morrer fixo a encarga da caixa mentres rezaba pedindo non ter que usalo tan axiña. E como os rezos fixeron efecto, inaugurou a procesión que aínda se celebra.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 5 de xuño de 2023
Resaca con sal
Hoxe gustaríame contar das resacas electorais pero como cando escribo estas liñas aínda non votamos, e non teño capacidades videntes, non poido adiviñar que candidatos ou candidatas van andar alegres ou —serán a maioría, digan o que digan—tristes. Hai outras resacas, estas salgadas, que é como lles chaman a esas correntes que tiran por nós para dentro do mar canda o devalo das mareas. Estes refluxos deben ser como ter que dimitir —volvo momentaneamente á area política— cando o abalo dos resultados queda lonxe do agardado. O do sal non é casual; para as resacas alcohólicas tamén se recomenda café con abundante sal.
Saiban que a auga do mar nos seus primeiros abalos e devalos era doce. Un mar soberbio, forte, ingobernable que nun arrebato ergueuse dos pés de diante, anegou a terra e afogou as criaturas todas agás as que salvou Noé. Deus, dino entre os bérberes, enfadouse tanto que creou un insecto específico para que tragase toda a auga do mar. O leito dos océanos quedou completamente seco ata que a divindade se arrepentiu e lle ordenou vomitar ao hexápodo o que bebera, tal e como se procura que fagan os humanos cando beben de máis. Por mor dos ácidos estomacais do insecto, a auga dos mares pasou a ter ese sabor salgado que todos probamos, case sempre sen querer.
Outra versión sobre como a auga do mar se volveu salgada conta dun mago que inventou un muíño —hai quen di que llo comprou ao Demo— que moía todo o que seu dono lle pedía. Só deixaba de moer cando o mago dicía a fórmula que o facía parar.
En certa ocasión, o feiticeiro pediulle ao muíño — andaba preparando un adobo para unhas carnes — que moese sal. O muíño púxose a moer e niso estaba cando outro mago envexoso llo roubou e fuxiu con el nunha lancha motora. O muíño moeu días e noites sen parar pois o ladrón non sabía as palabras para frealo. Tanto sal moeu que o peso afundiu a embarcación e con ela o ladrón. O muíño segue dálle que dálle e seguirá ata que alguén que saiba darlle a orde oportuna chegue a aquel inaccesible abisal.
Un día, o capitán dun barco, que supoñemos galego pois conta a historia Leandro Carré Alvarellos, atopou unha illa de area branca e fina. Probou co dedo e gustoulle o sabor. Descubrira a illa do sal!
Co tempo, aquela area fina foi demandada en todos os portos, á xente gustáballe e o capitán do barco fíxose de ouro. Despois namorou e sería feliz de todo se non fose que mentres el navegaba un malvado cacique secuestrou a súa namorada e choeuna nun castelo sobre un acantilado. Cando o mariñeiro regresou contáronlle o que pasara non soubo que facer. Volveu ao mar desconsolado e o mar compadeceuse del.
Unha noite achegouse ao castelo coas súas ondas máis altas e bravas que empurraron os muros ata que os derrubaron e afogaron os gardas, incluído o cacique. Só deixaron con vida a namorada do capitán.
O capitán entendeu o moito que lle debía ao mar. O negocio do sal déralle moitos cartos pero moito máis valía aínda aquel amor rescatado polas ondas e decidiu regalarlles a illa do sal—engulipárona nun santiamén—. Desde entón o mar sabe, no abalo e na resaca, a sal.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 29 de maio de 2023
Santa Rita, a dos imposibles
Hoxe é o día de Santa Rita de Casia, patroa dos funcionarios da administración local, e só a min se me ocorre traer a esta columna a padroeira o día que, por celebrala, non traballamos.
A Lei de Réxime Local de 1955 abría a porta a que os funcionarios das administracións locais se puidesen colexiar pero despois de varios intentos non había maneira de esquivar a dura oposición do Colexio de Corpos Nacionais. Mais, o que parecía imposible foi posible cando o director xeral do asunto, J. Luis Moris Marrodán, tomou en 1955 a santa decisión política de poñernos de patroa a Santa Rita “dos imposibles”.
Grazas a Santa Rita autorizáronse os Colexios Oficiais de Funcionarios de Administración Local en 1965 e aínda que estes órganos acabarían desaparecendo co óbito do réxime, Santa Rita de Casia seguiu e segue sendo a patroa. Todo indica, ao que parece, que a santa non ten intención de xubilarse.
Margarita de Cascia (Perugia, Umbría) naceu e morreu o mesmo día, o 22 de maio de 1381 e 1457 respectivamente. Cando a bautizaron disque lle entraban e saían da boca, despois de regalárenlle os beizos cun doce mel, unhas abellas brancas que non lle causaban ningún mal. A pesar destes precedentes, tivo unha adolescencia complicada. Con tan só 14 anos foi forzada polos pais a casar cun home vello e malvado co que tivo dous fillos xemelgos.
O marido maltratábaa decontino e obstinábase en prohibirlle ofrecer alimento aos pobres. Un día, sospeitando o desconfiado esposo que agachaba un pan debaixo das saias, espiuna á forza pero a providencia fixo que o molete de pan que esperaba descubrir non fose tal senón unha presada de frescas rosas.
Con tempo e con paciencia, sempre con boas palabras, Rita conseguiu reconducir o esposo e convertelo en fervoroso crente pero cando xa conseguira facer del un novo ser, sensato e agarimoso, apareceu asasinado, seguramente por alguén que lle quería cobrar vellas contas da mala vida pasada.
Tras quedar viúva, quixo entrar nun convento mais, por non ser virxe, non a quixeron. Non moito tempo despois morreron os dous fillos, traxedia da que ela, por temor a que estivesen planeando vingar a morte do pai, se alegrou.
Despois de tanta desgracia deixáronlle profesar como monxa agostiña pero non acabaron aí os sobresaltos. Un día espertou cunha estela cravada na fronte que era, en realidade, unha espiña da coroa de Cristo. Conseguiron retirarlle a acha pero cada madrugada durante moitos días abríase a ferida que sangraba abundantemente e un olor a corrupción infecta colonizaba o ambiente.
Porén, cando morreu o seu corpo expelía un olor fragrante como de rosas en primavera, proba esta irrefutable de santidade que seguramente conserven aínda os seus restos incorruptos depositados na Basílica de Santa Rita de Cascia.
Dos milagres ordinarios que se lle apoñen, os que contan para acadar o título de santa, non sabería dicir nada máis pero dos que se lle atribúen cando se invoca polo gremio funcionarial si que sei. Digan comigo: “Santa Rita, Rita, Rita; o que se dá non se quita”, e axiña sentirán uns marabillosos e estabilizadores efectos.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 22 de maio de 2023
A Espiritada de Gonzar
Preparando unhas notas sobre as pegadas dalgunhas doenzas suxestivas na nosa cultura popular tradicional reencóntrome con Josefa de la Torre Neto, a Espiritada ou Santa de Gonzar. Viviu uns 42 anos sen comer bocado e pertence ao grupo de persoas que chamamos “espiritados”, “corpos santos” ou “ánimas vivas”, estado ao que son proclives persoas moi devotas —como Rosalía Fraga, a Santiña de San Pantaleón de Cabanas— ou que xa estiveron no Purgatorio.
Estas persoas, sen que medie posesión demoníaca, de ánima ou espírito, permanecen moito tempo encamadas, nin comen —agás comungar— nin beben, apenas falan e tampouco expulsan fluídos corporais. Poden presentar catalepsia, insensibilidade e chagas nalgunha parte do corpo.
Josefa de la Torre naceu en novembro de 1773 en Gastrar (Boqueixón). Criouse moi influenciada polas crenzas relixiosas familiares, sobre todo por un tío cura co que conviviu ata os 16 anos. Despois trasladouse cos pais, labradores acomodados, a Santa Baia de Vigo e posteriormente a Gonzar (O Pino). Cando tiña 23 anos casou e tivo catro fillos antes de quedar viúva con 30 anos.
Todo comezou un día de novembro de 1806 cando acababa de cumprir os 33 anos. O sogro empeñárase en mallar (sic) a pesar de que Josefa se opoñía pois achegábase un temporal. En plena faena comezou a chover, Josefa correu axudar pero a friaxe e a humidade provocáronlle espasmos, desmaios e calafríos que lle duraron dous días. Nas seguintes semanas morreu a nai, presentóuselle unha gastroenterite, fóronselle paralizando os membros e quedou practicamente cega. O corpo inchoulle e enchéuselle de chagas supurantes. Sen nai e sen marido, sometida á vontade do sogro e cunha débil saúde, todo anunciaba complicacións. Como todo o que engulía lle sentaba mal, deixou de comer.
Encamou. Só falaba cun confesor. Unha criada descubriu que cando a familia durmía, ela erguíase, achegábase ao lume e peiteábase pero non comía nin bebía. Só confesaba e comungaba unha vez ao mes. A súa sona estendeuse e xente enferma correu a carón dela para tocala e pedirlle bendicións polo que o arcebispo de Santiago, Rafael de Vélez, entra no asunto e púxolle vixilancia de frades e cregos durante 17 días que nada especial descubriron.
O prestixioso médico José Varela de Montes —precursor da psiquiatría galega—, despois de observala 13 días escribe un opúsculo en 1838 onde di que, en xeral, presentaba un estado aceptable e que só se alteraba cando o frío ou a calor eran anormais. Se non expulsaba líquidos nin excrementos, nin suores —só deitaba algunha bágoa— concluíu Varela que tampouco precisaba repoñer pois nada gastaba. Un capitán do exército emitiu un informe de similares características. Nin engurras tiña.
Josefa de la Torre faleceu en 1848, con 75 anos. Levaba 42 anos sen comer nin beber. Tras facerlle unha autopsia enterrárona cinco días despois con acompañamento numeroso. Fixérono en sitio principal, debaixo do altar da Nosa Señora do Carme, na igrexa de Santa María de Gonzar. Que se saiba, nunca se destapou a tumba para ver o estado de conservación do seu corpo.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 8 de maio de 2023
Libros
O Día Internacional do Libro colleume lendo as derradeiras páxinas dun que me recomendou Álvaro Cunqueiro. E é que as dúas últimas lecturas foron escollidas tras as dun par de artigos do noso grande mestre, ambos recuperados e publicados por Miguel González Somovilla na excelente antoloxía da obra periodística de Cunqueiro que leva por título Al pasar de los años (Biblioteca Castro, 2020).
O primeiro artigo “La actualidad del pulpo”, publicouse en Faro de Vigo en 1973. Nel, Cunqueiro comenta os documentais do oceanógrafo Cousteao que se emitían daquela na televisión francesa e nos que amosaba os polbos no seu hábitat con sorprendentes imaxes, e tamén describe as emocións que lle provocaba no padal ó polbo á feira. Onde máis se entretén é en comentar un libro de Roger Caillois —que di ter encargado e que agarda impaciente para lelo— que se titula La pieuvre. Essai sur la logique de l’imaginaire. Lera algunhas críticas e coñecía outras obras do autor polo que intuía un “texto de una importancia capital a todos aquellos a quienes preocupa la estructura del mundo imaginario”.
Conseguín —conseguíronmo os que ben me queren— un exemplar usado, editado en castelán en Venezuela por Monte Ávila Editores co título Mitología del pulpo. Ensayo sobre la lógica de lo imaginario. Lino dunha sentada e, efectivamente, non defrauda. Só engadirei que Caillois logra demostrar, tomando como exemplo a mitoloxía xerada arredor do polbo desde a Antigüidade que as fantasías humanas crean monstros onde non hai nada máis —e nada menos— ca pura e lóxica imaxinación.
A segunda lectura que me provocou Cunqueiro saíu do seu artigo “Nube Roja”, publicado en 1971. Nel lembra Cunqueiro que cando tiña 9 ou 10 anos escribira unha historia de indios e rostros pálidos. A novidade era que os indios falaban galego e confesa que foi a primeira vez que o usara como lingua literaria. Mágoa que se perdesen eses textos.
Un dos seus heroes era o gran sioux Nube Roja así que quixen saber algo máis deste personaxe que, en realidade, non falaba galego pero tampouco inglés, nin sequera ese castelán eivado que lles apoñen nas películas, e dei cun libro de 2013 da autoría de Tom Clavin e Bob Drury que leva por título El corazón de todo lo existente. La historia jamás contada de Nube Roja.
Libro que recomendo a quen desexe coñecer a violencia extrema coa que pelexaron indios e brancos por ocupar un inmenso territorio cheo de riquezas. Makhpiya-luta (Nube Vermella) conseguiu liderar unha gran coalición de guerreiros de varios tribos indíxenas para defenderse da invasión dos soldados brancos desde Dakota a Idaho, desde Montana a Wyoming. Foi o único indio que conseguiu vencelos na Masacre de Fetterman en 1866 e forzar ao goberno americano a negociar.
Aínda así, os indios foron practicamente exterminados, reducido a ínfimas reservas o inmenso territorio que lles correspondía, sometidos a todo tipo de humillacións e, en resume, derrotados como xa intuía Cunqueiro nos versos que publicaba no artigo citado: Ouh! indios, estades todos / mortos? Agora a pradeira dá millo / e cáese de sono sob o tractor.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 24 de abril de 2023
Que non te cape o cuco!
Como nos lembra o refraneiro nos comezos de abril o cuco ten que vir; se non veu, ou prendérono ou morreu. Así que, atentos! Estes días debemos tomar as medidas pertinentes para evitar males maiores cando escoitemos o primeiro canto do cuco.
O cuco común (Cuculus canorus) é ave migratoria que vai e vén todos os anos entre a África central e meridional e case toda Europa. O nome polo que é coñecido en moitas linguas ten, precisamente, orixe onomatopeica: Coucou en francés, cuckoo en inglés, kuckuck en alemán, cucut en catalán, cuco en galego, español e portugués. Cando chega, a finais de marzo ou primeiros de abril, amais de anunciar co seu canto a despedida do inverno e o saúdo da primavera, debemos prepararnos para que non nos cape.
Se o cuco canta coma con rouquén, mal agoiro. Hai que comer a lamprea antes de que cante o cuco. Algo así nos confirma Carmen Blanco Sanjurjo cando nos di que “o cuco inflúe na calidade das lampreas; se xa se escoitou o cuco dise que a lamprea está cucada e xa non ten tanta calidade porque xa avanzou moito a tempada…”. Mentres canta o cuco non se debe comer raia nin polbo. En Frades se cando vén o cuco o fai voando sobre os montes dise que vai haber boa colleita; se o fai sobre a sementeira é sinal do contrario. Cando o cuco dá poucos “golpes” de canto, como dicindo ¡ta-pó-cú!, crese que anuncia unha pésima seitura.
Hai quen interpreta ese primeiro canto do cuco como un agoiro con mal fado que pode ter severas consecuencias para quen o escoita sen estar prevido. Porén, tamén se recolleu nalgunha ocasión a opinión contraria —este parecer é minoritario—; de escoitar ese primeiro canto en xaxún, teremos sorte e viviremos moitos anos.
Se se escoita o primeiro canto do cuco do ano antes de erguerse e, sobre todo, se te sorprende sen almorzar, estás perdido: capoute o cuco! Din que a consecuencia máis leve é que teremos preguiza todo o verán, e incluso todo o ano.
Xesús Fraga, o escritor e xornalista, díxonos que nos primeiros cursos da EXB tivo un profesor, don Eloi, que lles recomendou que ao chegar a primavera deixasen na mesa de noite un anaco de pan e un vaso de auga para comer e beber algo ao espertar. Senón —díxolles— corrían o risco de escoitar o canto do cuco, algo que traía consecuencias ben molestas: contraerían a enfermidade do sono e andarían apampados toda a primavera e todo o verán.
A profesora da Fonsagrada, Gloria Méndez, aínda nos avisa doutras consecuencias, non sei se máis graves —iso depende de cadaquén—, pero moi diferentes: “Lembro a miña nai que tiña unha seria preocupación coa “capadura” do cuco. Ela sempre procuraba comer algo pola mañá para que non a capase o cuco e alertábanos a nós, as súas fillas, para que non se nos ocorrese saír sen ter almorzado antes. Miña nai tiña a certeza de que cada vez que a capaba o cuco, quedaba preñada. E somos once irmáns!”
En Xirarga, Beariz, segundo a editora, Ana Guerra Cañizo, estes días non saen da casa sen comer un bocado pois cren que quen oe por primeira vez o cuco en xaxún morre nese mesmo ano. Palabras maiores!
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 17 de abril de 2023
Noticia do Xudeu Errante
Cartophilus, Ahasverus, Giovanni Battadio, Buttadeu, Arribattadio, Xoán-Espera-en-Deus, Xudeu Inmortal ou como queira que se lle chame se lle chame —hai máis nomes— tiña trinta anos cando comezou a súa peregrinación sen fin polo mundo. Outros din que tiña doce cando naceu Xesús e corenta e dous cando morreu.
Cada Semana Santa regresa a Xerusalén, exactamente o día de Venres Santo ás tres da tarde, pero axiña volve a partir sen agardar o Domingo de Resurrección porque ten medo a que Xesús Cristo o vexa e o volva a maldicir con penas maiores que as que xa padece.
O mito do Xudeu Errante nace precisamente o primeiro Venres Santo, cando o Noso Señor ía camiño do Calvario coa cruz ao lombo. Ao pasar por diante do taller dun zapateiro quixo parar a descansar pero este —remataba de botarlles unhas tapas aos zapatos dun moinante— non só non llo permitiu senón que o apupou dicíndolle que seguise o seu camiño ao tempo que empuñaba ameazante unha subela.
Obviamente, a falta de cortesía non lle gustou a Xesús Cristo así que condenou ao zapateiro a vagar polo mundo decontino e sen descanso polos séculos dos séculos. Non pode morrer —probablemente a condena máis horrenda que se pode imaxinar— nin pode parar a descansar, chova, neve ou vente, ata que os tempos se consuman.
Ten cabelos longos, avermellados, e barba cana. Dorme de pé pois non lle está permitido deitarse nin sentar, só come pan ácimo e viste de amarelo. Sabe falar todas as linguas e responde todas as preguntas —especialmente as relacionadas cos tempos de Xesús—, e ten medo das campás porque pensa que anuncian o regreso de Cristo á Terra.
Por informacións que tomamos do Padre Feijóo nas Cartas eruditas y curiosas, nº 25, o primeiro que falou del foi o bieito Mateo de París en 1229 e que o viron en varias cidades como Roma, Madrid, Hamburgo, Viena ou París en distintas datas dos séculos XV e XVI. Disque enferma cada cen anos. Vese desmellorado e o aspecto aparenta que lle chegou a hora da morte pero pronto recupera a saúde, rexuvenece e volve ás andadas.
Segundo o italiano Guido Bonnati visitou Compostela en 1267. Carré Alvarellos recolleu en Vilamelle, en Pantón, a narración do paso polo lugar dun home moi vello que se cubría cun manto roto e lixado. A xente estaba contenta porque era Nadal e celebraba, pero o vello díxolles que terían que volver aos traballos e liortas de costume. Alguén o identificou, polo aspecto e as tristes predicións, como o Xudeu Errante.
Tamén o viron un día de moita invernada no Alto da Xesta, entre Abadín e Mondoñedo. Nevara tanto que resultaba sorprendente ver chegar un forasteiro coa roupa esmendrellada, completamente descalzo. Un veciño ofreceulle a súa casa para descansar pero non a aceptou. Non podía.
Era o Xudeu Errante que está obrigado a andar e andar, pase o que pase, e a facer gala do seu mal xenio pois deixou para a memoria dos veciños daquel lugar a seguinte imprecación: Deus queira que neve ata que non caiba unha agulla entre a superficie da Terra e a bóveda do Ceo! Afortunadamente, as maldicións de certos personaxes nunca pasan do dito ao feito.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 3 de abril de 2023
O misterio das covas
Hai uns días presentábase en Lugo o “Tesouro Espeleolóxico Galego”, unha publicación de grande interese editada por ACentral Folque. Trátase dun libro curioso e pioneiro, de autoría coral, produto de 30 anos de traballo de varios membros do Clube Espeleolóxico Maúxo. A escritora Alba Cid é a responsable dunha entrevista cos Maúxos e do texto introdutorio, un achegamento documentado, poético e evocador, salpresado de referencias bibliográficas e artísticas que nos prepara para gozar da obra.
Con só nomear a palabra ‘cova’, actívase en nós unha memoria herdada que nos pon en conexión cun pasado enigmático e descoñecido, tamén cun medo atávico que se alimenta nos lindes entre o espazo humanizado e o inhumano ou salvaxe. Dicimos ‘cova’ e reaccionamos construíndo imaxinarios habitados por monstros, mouras e mouras, sereas, encantos e tesouros; abonda dicir o nome para enchermos o inframundo —escuro e soterrado— de luz e vida.
As covas son femininas: cova, caverna, gruta, espenuca, furada, furna e cafurna —referido ás covas mariñas—, lapas, minas, palas e paleiras. Son o útero da Natureza, a morada da deusa nai, da Vella das culturas populares ou de Venus. Nas covas creouse a humanidade, xéstanse e reprodúcense as criaturas que soñamos. Nas covas naceron todos os deuses, maniféstanse as aparicións —maiormente as das Virxes— de todas as crenzas e son soar e refuxio dos santuarios máis antigos e visitados. As covas son, en resume, lugares máxicos, encantados, reservados ao sobrenatural e ao misterio, bocas polas que, parafraseando a Afonso X, “a terra respira”.
Neste libro aparecen 409 covas galegas de 169 concellos, e algunhas máis, estremeiras de Asturias, Galicia e Portugal, e aínda outras poucas extraterritoriais de Europa, África e América. Cada unha ilústrase cos documentos que foron quen de rastrexar os autores ata 1970, por tanto hai abondosa información de interese xeolóxico, arqueolóxico, histórico, mitolóxico, haxiográfico, flora e fauna, sobre actividades humanas como a minería, usos de augas e plantas, crenzas relixiosas, ritos de todo tipo e personaxes moi variados, noticia de expedicións espeleolóxicas, túneles e escondedoiros de fuxidos e ladróns, mesmo de crimes e violacións.
Acompañan ese corpus documental fotos, debuxos, planos, bibliografía e índices, todo adobado con textos literarios da autoría de, entre outros, Novoneyra, Fernández Flórez, Martínez Barbeito, Rosalía de Castro e Cunqueiro.
Saiba o lector ou lectora que tamén hai covas, ademais das naturais e artificiais, que non existen. Covas imaxinarias como a chamada da Curuxa da que fala Vasco de Aponte no século XVI.
A esta cova foi buscar un tesouro Álvaro Pérez de Moscoso na compaña de moita xente, todos ben equipados e auxiliados por un frade esconxurador. A descrición do que viron é fantástica: aves xigantes que lles impedían avanzar, un río caudaloso invadeable e xentes estrañas tanguendo raros instrumentos. Uns ventos pezoñentos apagáronlles os fachóns e tiveron que recuar sen premio. Ao cabo dun ano morreran todos os que entraran, agás o frade que quedou cego.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 27 de marzo de 2023
Auga de Lourdes
“Água de Lourdes, fresca. Em pipas, ao quartilho / E em garrafa. Exigir a marca – Deus & Filho – / Na etiqueta, e na rolha, a fogo – Providência – / Genuína só a há à venda nesta agência”.
Nestes versos do poema “Circular” da autoría do portugués Abilio Guerra Junqueiro (1850-1923) están resumidas, cunha boa dose de retranca iso si, as grandes potencialidades curadoras das augas procedentes do santuario de Lourdes, concretamente da Gruta de Massabielle, dunha fonte que brotou milagrosamente cando se lle apareceu alí a Virxe á pastora Bernardette Soubirous en 1858. Así, os prodixios sucedidos naquel lugar multiplícanse polo mundo grazas á circulación destas augas envasadas e ás aplicacións correspondentes segundo a gravidade do caso. Poñamos uns exemplos, non sempre resoltos satisfactoriamente.
A auga de Lourdes circulou por medio mundo como remedio de todo mal, un licor celestial definitivo. Os xornais, preferentemente os de ideoloxía católica da segunda metade do século XIX e de boa parte do XX contan numerosos episodios, supostamente verídicos, facendo así de altofalantes dunha gran campaña publicitaria, planificada non se sabe ben desde onde nin por quen.
As noticias que se publicaban eran tan sorprendentes como esta que pregoaban algúns periódicos franceses aló polo ano 1877. Dicían que os estudantes das universidades católicas conseguían unhas excelentes notas porque antes de examinarse mollaban as plumas en auga de Lourdes. Este mesmo ano a cámara francesa debateu unha proposta pedindo que se lle aplicasen os mesmos impostos a estas augas envasadas que ás minerais pero a moción non prosperou.
A igrexa desde a voz autorizada de varios bispados, e incluso do arcebispado de Santiago, negou en diversas ocasións que tivese nada que ver con tal comercio. Por iso, non deixa de ser curiosa a información que reproduciron varios xornais galegos o 19 de marzo de 1925, ao anunciaren o falecemento do arcebispo de Santiago, Manuel Lago González.
Estando o arcebispo xa nas últimas, “momentos antes de expirar”, a súa irmá, Petronila, despois de darlle a bicar varias reliquias “acercó a los labios del Prelado un vasito conteniendo agua de Lourdes, que bebió”. Pouco despois, morreu.
Por se aínda non viaxou vostede a Lourdes, a carón da entrada da igrexa do convento das Concepcionistas de Viveiro hai unha réplica daquela gruta. Construíuse en 1924 con pedras dos Castelos de Covas e pola cantidade de exvotos, velas e fotos que hai alí depositados, debe gozar de gran devoción.
Longa é a listaxe de doenzas que disque se poden resolver mediante a aplicación destas augas, ben con panos mollados ou bebéndoas directamente. Sarampelos, mordeduras de cobras, reumatismos, hemorroides, endereitamento da espiñela caída, expulsións de demos do corpo, cegueiras… O poeta Guerra Junqueiro aínda engade outros beneficios para casos de extrema gravidade: “É bebê-la e ficar sem dor. Não há feitiço / Que resista. Uma vez uma morta tomou-a, / Espirrou e ficou inteiramente boa! / Prevenimos no entanto o público defunto / Que casos destes há uns trinta e dois por junto”.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 13 de marzo de 2023
Auga de borraxe
Traio hoxe para quen procure novidades sorprendentes —por se non houbese abondo nos mass media cada día— a historia de tres inventos que moito prometían pero quedaron en auga de borraxe. Sáibase que a expresión “quedar en auga de borraxe” refírese á decepción que produce nas mulleres que para quedar embarazadas pisan, comen ou toman unha infusión desta planta, tamén chamada soaxe, crendo que por este método empreñan. Pero pasa o tempo e, de non probárense outras mañas, non hai nada.
Escoitarían falar da bicicleta anfibia. A primeira noticia que teño deste vehículo tan ecolóxico e sostible é de 1895. Un tipo de Nova Orleáns deseñou unha que levaba pneumáticos para andar por terra firme, flotadores e paletas para a auga e, en caso de ter que moverse sobre xeo ou neve, cunha simple operación as rodas convertíanse en dentadas e, ala, tira millas!
Mellorou o invento un francés a principios do século XX. Púxolle hélice e uns cilindros que aseguraban a propulsión. Despois viñeron outros prototipos con apenas diferencias, agás que incrementaban a velocidade punta sobre as augas ata os doce quilómetros por hora.
Quen deu o golpe definitivo —é un falar— foi un mozo do Bierzo chamado Raúl Cascallana. En 1985 anunciou que andaban a Yamaha e a Kawasaki, e incluso o exército USA, tras da súa invención. A novidade era que lle incorporaba motor e, en caso de non querer facer ruído, podíase despregar unha vela no guiador.
Outro caso. Un meniño francés de 5 anos chamado René Floriot inventou aló polos mediados do século XX, contou coa axuda manual do seu pai, unha máquina para aloumiñar gatos. Parece ser que a criatura observou que os gatos, sobre todo os vagabundos, precisaban servizo de caricias. A máquina era sinxela. Atravesaron unha caixa de cartón con dúas barras metálicas provistas dun cepillo con sedas. Ao entrar o gato no cubículo, accionábanse as barras cunha manivela ata que o gato quedaba satisfeito, que seica o fai á sexta pasada. Unha persoa cun destes aparatos podería atender ao día 250 michiños.
E o terceiro. Visto desde a nosa perspectiva de nación porcofílica, resulta moito máis doloroso que non prosperase o invento de engordar porcos para a ceba. Experimentouno un profesor sueco que, de consolidarse a ocorrencia, seguiría adiante ata crear polo mesmo sistema humanos xigantes, aínda que a nós que, por regra xeral, non temos gustos caníbales, esta deriva seríanos de menos proveito que a dos porcos.
O profesor, chamado Goesta Haeggqvist, conseguiu con só proporcionarlle colquicina á cobaia porcina —un alcaloide extraído da planta chamada quitamerendas ou tollemerendas— que un exemplar de dous anos e medio medise un metro de altura, tres de longo desde a punta do fociño ata o nacemento do rabo, e un peso de —imaxinen que cocido!— cincocentos quilos.
O profesor sueco probou o seu método, ademais de cos cochos, con outros animais comestibles como vacas, galiñas e coellos pero, polo que fose, non prosperou. O de dopar humanos para que chegasen a medir cinco metros de altura —e ben que o celebramos— quedou en hipótese sen máis.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 6 de marzo de 2023
Un Entroido de hai cen anos
Para coñecer algo da historia do Entroido temos que fixarnos nos intentos que houbo por controlalo, sobre todo ao popular de rueiro e rúa —non tanto ao de salón—, tanto desde os poderes civís como relixiosos. É como volver ao século VI lendo o De correctione rusticorum de Martiño de Braga para, sabendo o que non gustaba da xente do común, deducir en que crían ou como se divertían.
Viaxemos ao Lugo de 1923. A crónica de La Voz de la Verdad do 14 de febreiro —Mércores de Cinsa—sobre o que pasara o Martes de Entroido é abondo elocuente: “Sobre todo por la Plaza Mayor desfilaron durante toda la tarde, gran número de máscaras, que se divertían a su manera, si es que puede llamarse diversión a andar vestido zarrapastrosamente y a producir estridentes ruídos”.
O Boletín Oficial da Provincia publicaba o 6 de febreiro unha circular dirixida aos alcaldes instándoos a manter a orde con “la prohibición del uso de disfraces, utilizando uniformes de todas las clases del Estado, incluso de la Cruz Roja, comprendiendo en esta al de enfermeras”. A igrexa desde o Boletín del Obispado de Lugo lembraba aos párrocos que nos días do Entroido realizasen “actos piadosos de reparación y desagravio a la Majestad de Dios” e os tres días principais celebráronse na catedral e en varias parroquias triduos de desagravio polas ofensas feitas ao Señor.
Tamén a alcaldía de Lugo mediante bando dicía que “se prohibe la circulación por la vía pública de disfrazados con careta o antifaz, durante las festividades del Carnaval, cuya prohibición se hace extensiva a los Cafés, Bares, Tabernas y demás establecimientos públicos”. Prohibíanse así mesmo os aparatos e instrumentos que alarmasen á veciñanza e materiais que puidesen causar dano. Só, sempre que non ofendesen a institucións, organismos legais, relixión, moral e bos costumes, se toleraba, previa solicitude, “la circulación de comparsas, sin antifaz ni careta, siempre que los disfraces sean nuevos y convenientemente desinfectados”.
El Regional nun artigo titulado “El Carnaval en la aldea” —mágoa que non diga en cal— describe un Domingo de Entroido. Curiosamente, comeza cunha misa e a festa continúa como se fose unha romaxe agás que nun momento dado se presentan no torreiro media ducia de “monicacos” informes, grotescos, feitos de papel e trapos, armados con varas, aos que os portadores prenderon lume para delirio da concorrencia. Pouco despois entra en escena o Meco “vistiendo unos pantalones absurdos y una chaqueta vuelta del revés, con un antifaz sucio y grasiento y empuñando un escobón a guisa de trofeo”. E despois a Meca, con “saya burda, de indefinido color por lo usada, y tocándose la cabeza con un pañuelo de tonos vivos chocarreros; su antifaz era también de cartón despintado”.
La Voz de la Verdad en editorial do 11 de febreiro instaba a rematar de vez con estas celebracións arcaicas, procaces, de excesos e inmoralidades. A estimagtización do Entroido xa viña de vello, e seguiría, pero o Entroido, a pesar dos pesares, non morreu nin vai desaparecer porque se alimenta da necesidade do pobo de ser, apenas uns días, unhas horas feliz.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 20 de febreiro de 2023
Entroideando
Convídame a xente de Orgullo Galego e agradecido acepto a súa proposta de conversar hoxe, 13 de febreiro, sobre “Simbolismo do Entroido. Orixe e aspectos xerais” nas II Xornadas online sobre o Entroido de Galiza que se están desenvolvendo de maneira telemática, acceso libre, na plataforma Twitch. Pódese asistir e incluso participar nos directos en tempo real ou recuperar os arquivos videográficos das diferentes intervencións neste enlace: twitch.tv/orgullogalego. Tamén teñen canle en youtube. Nos días precedentes e nos que aínda quedan destas xornadas fóronse dando a coñecer varios entroidos tradicionais como o de Cobres, Sande e Maceda, e falase do rito, simbolismo e significado desta importante celebración do noso ciclo festivo anual.
A min tócame tratar o tema do simbolismo, aspecto clave, seguramente ignorado ou esquecido —como soe suceder en calquera rito relixioso— por parte dos actuantes e oficiantes dos entroidos galegos. Os símbolos, aínda que xa non comprendamos o seu primixenio significado, seguen sendo imprescindibles para amalgamar o arraigo dunha tradición —enténdase como aquilo que vindo do pasado ten algún sentido no tempo presente— e dunha cultura.
Des que hai memoria documentada, sabemos que sempre houbo nestas datas celebracións rituais con moi parecidas características. Non é casual o momento do ano en que se celebra, fin dun período escuro e frío, o inverno, que anuncia o progresivo renacer da vida fértil tanto na terra como nos animais, un preludio da primavera que xa se celebraba nas Antesterias gregas e nas Saturnalia, Parentalia, Lupercalia ou Matronalia romanas.
Nos días do Entroido imponse o caos teatralizado, ritualizado e perfectamente controlado. A obra que se representada en escenarios comunais é unha catarse, unha parodia que se serve de recursos como a risa ou a burla, a desorde, a transgresión e a inversión de roles de clase, de xénero, sociais…, un ensaio da ruptura temporal das estritas normas que gobernan as nosas vidas o resto do ano.
Mesmo hai elementos que nos fan pensar na escenificación dunha loita entre a vida e a morte, pois Febreiro nas culturas clásicas foi o mes dedicado aos mortos tanto en Grecia como en Roma. No mundo cristián, coa corentena de purificación pertinente, represéntase coa confrontación entre don Carnal e dona Coresma mentres se prepara para celebrar a resurrección do seu deus.
É verdade que os entroidos actuais xa non conservan a profunda emotividade dos de antano. Todo muda. Mudaron as formas de vida e apareceron novas motivacións económicas relacionadas co turismo e cos intereses da hostalería que converteron moitos destes entroidos en simples concursos. Aínda así, os elementos que permanecen inalterables —vestiarios e ornamentos singulares, algúns actos rituais, tradicións comunitarias…— permítennos intuírlle un pasado de profundos significados simbólicos.
Obviamente, as maneiras de vivir inflúen en como entendemos o Entroido no presente; pretender que se mantivese fosilizado como hai cen, douscentos ou mil anos, non só non tería sentido, senón que acabaría por ser a súa condena.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 13 de febreiro de 2023
Teoría de Febreiro
Febreiro é mes frío e pernicurto. Foi o último do ano desde o 715 —que é cando se inventou— ao 45 a. d. C. Coa reforma do calendario xuliano pasou a ser oficialmente o segundo mes do ano aínda que, na práctica e en case toda Europa, seguiu sendo o último ata o século XVI.
O nome pode derivar de Februa —nai do deus Marte—, ou do Februo ou Febrio — nome antigo de Plutón, o Hades grego—. Porén, Ovidio dinos nos seus Fastos que Numa Pompilio chama febreiro a este mes porque se practicaban ritos de purificación chamados februaou.
Februo é o nome dun deus dos mortos ao que se lle dedicaba un festival a mediados deste mes para que tratara con consideración as almas dos devanceiros. Februa era o nome das festas de purificación que se facían en Roma neste mes cada cinco anos, e incluso se chamaban así algúns elementos que se usaban nestes festivais para purificarse. Incluso pode derivar de Februum, nome das tiras de pel coas que os mozos romanos sacudían as mulleres nas Lupercalia.
As Lupercalia facíanse entre os días 13 (idus) e 21 ou 22 de febreiro, que era cando crían os romanos que as almas dos mortos volvían entre os vivos polo que se suspendían todas as actividades para permitir a libre circulación dos espíritos. As familias aristocráticas usaban máscaras de cera feitas co molde facial —unha posible orixe do Entroido— dos seus devanceiros. Os lupercos —sacerdotes mozos—, sacrificaban un can e un macho cabrío, untábanse co seu sangue e espidos perseguían as mulleres —intérpretese como rito de fecundación— con látegos feitos da pel do cabrón sacrificado.
No mundo céltico, tras o inverno infértil e sombrío, o tempo da vella deusa, sabia ou bruxa, Cailleach Bhéirre, vén o período fértil da luz e do cambio de ciclo que representa Brìde ou Brigit, divindade doncela ou moza, a Elixida que protagonizaba a festa de Imbolc, protectora da poesía, da creación e da curación…. Nas honras a Brigit, precedente da cristiá Bríxida, practicábanse ritos de purificación e recollemento que están na orixe dos actuais arredor de Santa Brixida e da Candelaria. Por exemplo, as velas que se bendicen o día da Candelaria serven ao poñerllas entre as mans aos moribundos para acompañar a agonía e para que as nais poidan ver no Limbo os fillos mortos antes do bautizo.
Festas como estas celebrábanse na Grecia antiga os días 11, 12 e 13 do mes de Antesterión —febreiro— en honor a Dionisos. Así, en Grecia, Roma e o mundo céltico era mes dedicado aos mortos e, por iso, temido. Dise que quedou con menos días para non expornos demais aos espíritos do inframundo.
Aínda non hai moito contábase esta historia sobre o pánico que provoca. No último dos seus días disque di a vella fachendosa ao ver que o seu gando sobrevive ao mes: Vaite, febreiriño corto, cos teus días vinte e oito, que se tiveses máis catro, non deixabas can nin gato, nin ratiño no burato, nin ovella rabela, nin pastor para ir con ela, nin cornos ao carneiro, nin orellas ao pegureiro. Vaite, febreiro, que o meu rabaño queda enteiro!
Mais febreiro, á escoita, contesta: Cala, que aí vén meu irmán marzo, que dos oito becerros, hache deixar catro!
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 6 de febreiro de 2023
Don Paco e Mondoñedo
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 30 de xaneiro de 2023
Quevedo, o dos chistes
Xa o intuía o investigador ruso, Mijail Bajtin, ao tratar do Pantagruel de Rabelais no seu estudo sobre a cultura popular na Idade Media: “Arredor de cada gran escritor créanse lendas populares carnavalescas que o visten de bufón”.
Este fenómeno consiste nunha especie de metamorfose que converte a algúns célebres autores, escritores, pintores…, que obtiveron fama e prestixio como sabios e enxeñosos, mesmo como adiviños, en protagonistas de chistes e anécdotas que se transmiten oralmente durante moito tempo e xeralmente con moito éxito entre as clases populares.
Pasoulle a Esopo, a Puskin, a Dante, ao pintor Giotto, ao portugués Camões… e tamén, no ámbito hispano, ao gran escritor do Século de Ouro español, Francisco de Quevedo (1580-1645).
A súa obra tanto en prosa como en verso, preñada de finura, rica en humor e agudeza verbal, ocorrencias e mordacidade xa lle valeu en vida severos castigos como o desterro e a cadea. Os méritos do escritor real favoreceron a transformación que o converteu nun personaxe de conto, un tipo chusco e desvergonzado, protagonista de chanzas de todo tipo.
Da popularidade e sona de Quevedo neste papel folclórico como protagonista de mofas xa dá boa conta Frei Xerónimo Feijóo no seu Teatro Crítico Universal apenas un século despois do pasamento do escritor cando refire algunhas das anécdotas cómicas e chistes que se lle atribúen. Son, na maior parte dos casos, relatos que xa vivían na tradición folclórica impresa e oral, tanto na española como na hispánica pois o personaxe e as súas aventuras rexístranse, ademais de na península, no folclore tradicional de países como Venezuela, Arxentina, Brasil ou mesmo en Luisiana en USA.
Moitos dos contos ou chistes atribuídos a Quevedo teñen un contido sexual, como sucede con este que recollemos os do Equipo Chaira en Arroxo, A Fonsagrada, en 1999, e que publicamos en Contos colorados. Narracións eróticas da tradición oral (Xerais, 2001).
Abreviamos o argumento. Quevedo quere impresionar á raíña para conquistala. Simula ser experto cazador e pasea todos os días por diante do palacio con varias pezas de caza penduradas do cinto. Cando a raíña lle pregunta se caza moito, el sempre responde: Moito e a miúdo!
Mais a raíña desconfía, fai que unha criada vaia cuns coellos ao mercado e dille que se Quevedo llos quere mercar, que lle pida a cambio tres pelos do cu.
Así foi. A partir de aí, a raíña burlase del e Quevedo inventa outra estratexia; disfrázase de esmoleiro, faise o xordomudo e pide pousada no pazo. A raíña, lasciva ela, despois de comprobar que non oi nin fala, goza del ata que cansa.
Cando ao día seguinte volve pasar Quevedo por diante do palacio, a raíña pregúntalle outra vez se caza moito, e el responde: Moito e a miúdo! E os tres pelos? E retruca el, pillabán: E as chingadas do xordomudo?
Este mesmo conto, protagonizado tamén por Quevedo, foi recollido en Venezuela por Yolanda Salas de Lecuona en 1985. Pero aínda é máis sorprendente –esta vez, obviamente, sen Quevedo– que o poeta Guillaume de Aquitania (1071-1126) publicase xa no seu tempo unha historia en verso moi parecida.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 23 de xaneiro de 2023
Fonte dos Ollos
Agora que xa rematan as obras de acondicionamento da confluencia do Carril das Flores coa rúa San Roque e a ronda da Muralla, cabo a Porta de San Pedro, os que precisamos pasar a diario varias veces por ese vía celebrámolo pois xa levábamos demasiado tempo obrigados a facer circunvalacións.
Non valoro agora o proxecto da discutida e parece que aberrante urbanización dos soares lindeiros cos dous bens declarados pola Unesco Patrimonio da Humanidade, o Camiño Primitivo e a Muralla Romana, mais, como observador da evolución dos traballos, alégrame que se construíse unha fonte onde debeu estar, aproximadamente, un manancial denominado en documentos impresos Fuente de los Ojos.
J. Trapero Pardo publicaba en El Progreso o 16 de novembro de 1947 un artigo, dentro da serie “Del tiempo viejo”, sobre a pertinaz seca que padecía a cidade de Lugo no verán do ano 1666. As fontes secaran ou reducirán o seu caudal de maneira que se facía necesario buscar solucións. Desde o consistorio dicían que “han ido a descubrir la fuente de los Ojos que está camino de la Chanca y cerca de la puerta de San Pedro que lleva raudal (sic) de agua”. No mesmo documento afírmase que debía ser antiga pois “da muestras de haber sido ya fuente para reparo de la ciudad”.
Parece ser que algún edil daquel entón votou en contra das obras de recuperación por considerar que non eran necesarias, por estaren nunha congostra no antigo camiño a Mondoñedo, paso “tenebroso y oscuro que los que caminan de noche no ven el camino”. Outros para xustificarse dixeron que se opoñían para evitar “muchas ruínas que pueden suceder con las criadas”, e aínda outro alegou que por ser lugar “onde se pueden hacer muchos pecados públicos”. Aínda así, autorizouse “un chafaris con el caño llevantado” que, segundo Trapero, durou ata non moito antes da publicación do seu artigo. Aínda hai xente viva que se lembra dela.
En 1835, entre outras obras que afectaban á calzada da Chanca, o goberno civil saca a concurso a construción, xunto ao lavadoiro existente no lugar, dun pío para uso das cabalarías.
En canto á orixe do topónimo, un apostaría pola relación coa forma redondeada do lugar onde abrollase a auga pois repítese con certa frecuencia noutros lugares. Porén, o redactor de El Progreso, Juan R. Somoza, nunha nota publicada o 9 de setembro de 1915 neste xornal, ao identificar o lugar chámalle Fuente de los Ojos Grandes.
A Fonte dos Ollos veuse ameazada coa construción da estrada nova da Estación, actual rúa Montero Ríos, a finais do século XIX, aínda que o seu nome sigue aparecendo na prensa por diferentes motivos ata a terceira década do século XX.
A xeneralización do servizo de auga corrente nas casas, a diminución da necesidade de lavadoiros ou de bebedeiros para animais en tránsito e o progresivo abandono das hortas no arrabalde fixo o resto. O caso é que agora que se ergue alí unha nova fonte —ignoro se o motivo foi honrar a memoria da Fonte dos Ollos— sería bo momento para bautizala con ese nome e contar brevemente nun panel a historia da que houbo para alivio de securas e melancolías.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 9 e 16 de xaneiro de 2023
Don Paco e Xulia Minguillón
Este ano 2023 a Real Academia Galega dedica o Día das Letras (17 de maio) a lembrar a insigne figura e obra de don Francisco Fernández del Riego (Lourenzá, 1913 – Vigo, 2010). Como modesta contribución a esta homenaxe, achego aquí unha breve crónica da súa participación nun emotivo acto, a conmemoración do centenario do nacemento da pintora Xulia Minguillón (Lugo, 1906 – Madrid, 1965) e o 65º aniversario da Primeira Medalla no Certame Nacional de Belas Artes que lle concederan pola emblemática obra “A escola de Doloriñas” (1941). Tivo lugar no marco da revista oral O Pazo das Musas cuxo nº 5 se desenvolveu no Museo Provincial de Lugo o 30 de marzo de 2006.
A xénese da obra é a seguinte. Nos primeiros meses de 1941, X. Minguillón descansaba en Lourenzá tras ser sometida en Madrid no mes de decembro a unha delicada operación cirúrxica na que perdera un fillo. Aproveita a estadía en Vilanova para buscar polas aldeas do concello un bargueño —un tipo de escritorio— para amoblar a súa vivenda de Lugo e a casualidade quixo que fose dar coa escola da mestra Dolores Chaves Vizoso, en O Campo – Vilapol, parroquia de Santa María.
Desde o Museo Provincial, grazas á axuda do Centro Social e do concello de Lourenzá, conseguimos localizar e convidar a seis daqueles nenos e nenas dos doce que aparecen retratados —algúns deles víronse na pintura ao natural por primeira vez aquel día—, e que acudiron á cita acompañados de familiares e numerosa veciñanza, o que converteu o acto nun cadro de emocións entrelazadas.
Entre as intervencións estaba prevista a de don Paco pero a última hora, por problemas de saúde, non puido viaxar. Entón, ideamos unha alternativa. Pedímoslle que preparase a intervención e que o chamaríamos por teléfono para gravala —encomenda realizada por Cristina Lombao— para reproducila, como así foi, no acto. Gustaríanos deixar aquí transcritos integramente os seis minutos da intervención; cada palabra e cada segundo son merecentes de lembrar mais debemos abreviar.
Don Paco louvou da “artista amiga daqueles anos de infancia en Lourenzá” —as casas de ambas familias eran veciñas na praza de Vilanova—, a destreza da pintora que gusta de crear “pura e sinxelamente, ou sexa, acudir aos valores eternos da arte”, e ao tempo esixente ata acadar “a gracia pola sinxeleza harmónica dos elementos”.
Prosigue don Paco: “Un día, Xulia Minguillón colleu, como tantas veces, o cabelete, a paleta, as pinturas, o pincel e achegouse á pequena aldea. Sorprendeu alí unha humilde aula na que Doloriñas ensinaba a deletrear a un grupo de nenos e nenas do mundo rural. A artista sentiuse atraída pola suxestión estética que xurdía diante dos seus ollos. Traduciu con sensible emoción un fermoso retrato que lle forneceu singular sona. Unha intensa atmosfera de melancolía quedou reflectida así na inspirada composición”.
Don Paco —foi retratado pola artista cando residía en Vigo— aínda nos falou da luz “a nosa luz, cansa, rendida”, e das sombras para concluír que en “A escola de Doloriñas” hai melancolía e vida, e un recendente “perfil dunha verdadeira poesía galega e universal”.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 2 de xaneiro de 2023
As voces das campás
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 12 de decembro de 2022
Tal como éramos
No artigo da semana pasada falábamos de Uvas e granito (Unha viaxe por Galicia)” (1993), tradución de Grapes and granite (1956), o libro de Nina Epton onde conta a súa viaxe por Galicia no verán de 1953.
A obra, interesante e divertida, constitúe un documento moi útil para ver como era este país naquela altura en canto a transportes, hospedaxes, comidas, vestiario, hixiene, educación ou formas de vida pero a importancia que a autora concedeu a algúns ritos e costumes engádelle un alto interese etnográfico.
No campo do lendario tradicional recrea a chegada dos restos do apóstolo Santiago, os milagres do Santo Cristo de Ourense, a visión de Ero de Armenteira, as lendas da illas da Creba e da de Tambo, como se descubriron as augas salutíferas da Toxa, a historia dos soldados romanos que se negaban a cruzar o río do esquecemento, ou, entre outras, o mito do Graal ou Milagre do Cebreiro.
Sobre romaxes e ritos asociados son moi interesantes as descricións que fai da romaxe e subida a Santa Trega, a crónica dun bautismo prenatal en Corme, como practicaban as mulleres os baños na Lanzada, como se iniciou a rapa das bestas de Sabucedo ou os métodos de curación empregados polos pastequeiros.
Resulta moi curiosa a descrición do encontro cun mendicante en San Pedro de Rocas que, segundo a informou Xoaquín Lourenzo, era, en realidade, un nubeiro. Os detalles sobre as habilidades destes seres sobrenaturais, as técnicas —porvoriña e fumeiro— que usan para subir ata as nubes e desatar as treboadas ou como os esconxuran algúns cregos constitúe unha páxina deliciosa da nosa mitoloxía popular.
Deixamos, para rematar, un caso curioso relacionado cuns ósos soterrados na catedral de Ourense e un rito que practicaban algunhas mulleres no santuario do Cebreiro.
Non había moito que se solicitara desde un ministerio de Madrid a remesa dos ósos dun xeneral que fora soterrado no chan da catedral para, ao parecer, enviárllelos a uns descendentes que os reclamaban desde algún país americano. Como non sabían cales eran os ósos do tal militar e debaixo do chan da catedral había moitos, colleron uns poucos e mandáronos. Ao pouco, o Ministerio de Información dixo que o envío fora parar ao Ministerio de Interior, e que non llos querían entregar polo que lles pedían que lles enviasen outros ósos.
Mandáronos pero aos poucos días o ministerio queixouse de que o envío non fose acompañado dunhas fotografías, documentando a cerimonia de embalaxe. Así que volveron a remexer no chan da catedral, colleron os ósos que cadrou, fixeron fotografías e mandaron todo, desculpándose polo fallo protocolario.
No Cebreiro atendeunos un crego novo que lles amosou unha capela lateral do santuario na que había unha colección de trenzas de pelo, cada unha atada cunha cinta de cor. Había poucos días que se celebrara a romaxe e o crego díxolles que as mulleres as cortaban ao chegar alí e que as deixaban como ofrenda.
Non tiñamos lido nin escoitado nada sobre este costume —semella un rito de paso feminino— que ou desapareceu ou foi prohibido, ou se practica con moito segredo.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 6 de decembro de 2022
Uvas e granito
Nina Consuelo Epton (1913-2010) foi unha xornalista e escritora inglesa, de pai escocés e nai española, que dedicou boa parte da súa vida a viaxar e despois contar en libro as súas andanzas.
Unha desas viaxes fíxoa por Galicia nos meses de xullo, agosto e setembro de 1953, andaina que publicou en inglés en 1956 baixo o título “Grapes and granite”. En galego apareceu en Ir Indo (1993) como “Uvas e granito (Unha viaxe por Galicia)”, con tradución dos irmáns Antonio e Francisco Fernández del Riego.
O libro, lido á luz deste 2022, aínda mantén o interese desde a primeira á derradeira páxina. A súa crónica retrotráennos á Galicia urbana de mediados do século XX en cidades como Vigo, Ourense, Santiago ou Lugo, xunto con outras vilas mariñeiras ou do interior, e ao rural de hai setenta anos, esquecido, como sempre, das autoridades daquela e de agora, e carente dos máis básicos servizos ou comodidades.
Dos días que pasou nos Ancares, na compaña do seu mozo Robert, quédanos a descrición que nos ofrece da miserenta vida da xente nas pallozas, coas empoleiradas aldeas incomunicadas por malos camiños e corredoiras tronzapernas, o que compón un cadro dramático que nos podería teletransportar moitos máis séculos atrás.
No periplo, que comeza en Vigo e continúa grazas ás cartas de recomendación que lle permiten presentarse diante de distintos persoeiros dos lugares polos que vai pasando, vai coñecendo a numerosos escritores e intelectuais como F. Fernández Riego, R. Otero Pedrayo, X. Ferro Couselo, J. M. Castroviejo ou Manuel María. En Lugo trata con Antonio Fernández López e cun displicente Antonio Rosón, que é quen os introduce a través dos seus contactos nas aldeas montañesas.
As descricións das paisaxes, xeralmente laudatorias, contrastan coas severas críticas ás maneiras de vivir e de vestir, a deficiente alimentación e a falta de hixiene da maioría das persoas coas que tropeza. Como mostra do machismo latente que percibe en todas partes, abonda esta frase: “Os autobuses das vilas galegas parecen tan malparados como as mulleres. Fanlles traballar somexamente ata que se fan inservibles”.
Porén, o texto salprésase con descricións de ritos e costumes como as romaxes de Santa Trega e a da Franqueira, a descrición dun bautismo prenatal, a maneira de curar das pastequeiras ou a orixe da rapa das bestas de Sabucedo xunto a comentarios e datos sobre monumentos, relatos lendarios de todo tipo e retratos de tipos tan curiosos como o señor Carrera do castelo de Vilasobroso.
Da cidade de Lugo, onde pasa tres días, destaca o luxo un tanto trasnoitado do hotel Méndez Núñez e as fantásticas chemineas que se erguen “como un grande bosque nos tellados de pizarra nas máis estrañas formas e tamaños”.
Nina Epton levaba canda si un magnetófono co que gravou varias cancións, e unha cámara fotográfica que lle permitiu fotografar, entre outros asuntos, a familia que a acolleu en Piornedo. Audios —algúns emitíronse na BBC— e fotografías —37 aparecen na edición inglesa do libro— que é mágoa non poderlles ofrecer pois serían o complemento ideal desta deliciosa guía!
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 28 de novembro de 2022
Contrabando de almas
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 21 de novembro de 2022
As San Lucas vistas polos cronistas oficiais de Mondoñedo
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 17, 24 e 31 de outubro, 7 e 14 de novembro de 2022
Anteportas das San Lucas
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 10 de outubro de 2022
Vindo ao San Froilán
Levo 40 anos vindo ao San Froilán e agardo poder seguir facéndoo uns cantos máis. O de vir é un dicir porque, en realidade, vir vin por primeira vez en 1982 e xa quedei en Lugo para os que viñeron despois.
Quen xa levaban unha porrada de anos vindo eran os da familia Pelúdez, daquela da man de Trapacero —mesmo fixeron de pregoeiros en 2019—, e aínda seguen vindo, agora de ganchete con Xosé de Cora no papel e de Tareixa Campo e Suso Meilán de corpo presente.
Quen xa non se vía por aquí desde a década dos sesenta do século XX era Barriga Verde, resucitado momentaneamente con grande éxito en 2011 pola xente de Viravolta Títeres, pero xa non volveu, a pesar de que a barraca que construíron, que tamén visitou aquel ano as San Lucas como o fixera antigamente, imitaba con fidelidade a orixinal. Morreu o demo; acabouse a peseta!
Outras que aínda viñan pero que deixaron de facelo pouco tempo despois foron as mozas do Teatro Argentino. Os tempos estaban mudando e os destapes que fixeran furor entre o xénero masculino durante o tardofranquismo deixaron de interesar. Tamén desapareceron naqueles primeiros anos da década dos oitenta os chabolos que exhibían monstros como becerras con máis de catro patas, xatas con dúas cabezas ou a famosa vaca Juanita “el mayor fenómeno del mundo vivo” que deixara de actuar por defunción do animal nos anos finais da década dos setenta.
A vaca Juanita nacera en Sobrado dos Monxes en 1963, tiña sete patas e sexo indefinido. A caixa do camión no que viaxaba, segundo me contan Xurxo Broz e Cristina Vázquez, aínda se pode ver arrombada nunha leira no concello de Melide.
Outro espectáculo cuxa orixe está nos USA a principios do século XX e que xa desaparecera antes dos oitenta do San Froilán foi “El muro de la muerte”. Un señor, ás veces dous montados en sendas motos, subían e baixaban dando voltas a toda velocidade polo interior dun cilindro vertical feito de madeira e metal. Os espectadores situábanse na parte superior para ver as temerarias acrobacias que ofrecían e degustar un fortísimo cheiro a gasolina queimada.
Un gran contratempo resultou ser o ciclón Hortensia. Visitounos entre o tres e o catro de outubro de 1984 e obrigou a tomar precaucións que evitaran males maiores. Aínda así, algunhas atraccións como unha nora ou a montaña rusa tiveron que desmontarse parcialmente, algunha caseta quedou sen teito, a unha barraca caeulle enriba un tileiro do parque Rosalía de Castro, algúns garigolos voaron literalmente e o palco onde ía actuar Milladoiro na praza de Santa María quedou inservible.
Mais ao San Froilán tamén seguen vindo clásicos como a tómbola de El Cubo e a do Xamón, os coches de choque e outras varias atraccións que xestiona a familia Camarero, as churrarías Galiano, a decana, e Don Pepe, que se despide, as mesmas que a pesar do incendio que as calcinou en 2008, seguiron adiante como se nada tivese pasado.
O 6 de outubro, na Letra das Festas, no nº 12 da revista oral do San Froilán falaremos no Vello Cárcere da pegada que deixou na memoria de quen visitou estas festas noutros tempos.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 3 de outubro de 2022
O Equipo Chaira trinta anos despois
O grupo de investigación etnográfica Equipo Chaira comezou a súa andaina por estas datas de 1992, hai trinta anos. Os integrantes, entón persoal adscrito ao Museo Provincial de Lugo, éramos Mercedes Salvador, Ofelia Carnero, Xoán R. Cuba e quen llelo conta.
A nosa pretensión era realizar en varios anos un inventario exhaustivo, o máis completo posible, parroquia a parroquia, da literatura de tradición oral dos concellos da Terra Chá. Avanzo xa que non logramos os, quizais ilusorios, obxectivos pero o que chegamos a facer en varias campañas resultou de moito proveito, tanto para salvagardar o recompilado como para os traballos de investigación nos que nos involucramos máis adiante.
Para aquela primeira andadura acollémonos a unha convocatoria da Dirección Xeral do Patrimonio Histórico e Documental, dependente da consellería de Cultura da Xunta de Galicia, pero aquela liña de axudas desapareceu un par de anos despois e o noso proxecto para a Terra Chá quedou varado.
Nesas poucas campañas déranos tempo a percorrer e entrevistar a varias ducias de persoas das 68 parroquias dos concellos de Abadín, Begonte e Vilalba, e tivemos a oportunidade de gravar a xente á que hoxe, tres décadas máis adiante, sería imposible abordar por razóns obvias.
O resultado daquelas campañas foron moitas horas de gravacións en cintas magnetofónicas que conservamos, millentas horas dedicadas ás transcricións que arquivamos e numerosos textos dos que chegamos a publicar unha pequena parte baixo o título “Da fala dos brañegos. Literatura oral do concello de Abadín” en 2004. Quedan pois no caixón dos inéditos, como en tantos outros casos de recollas etnográficas e mostras moi valiosas do noso patrimonio inmaterial, os resultados do que fomos quen de pescudar desde 1992 a 1995 nos concellos de Begonte e Vilalba.
Máis alá do proxecto Terra Chá, o Equipo Chaira seguiu o seu camiño realizando traballos de campo en varios lugares da provincia de Lugo, como é o caso do feito, este tamén intensivo, no concello da Pontenova a partir de 1996, e outros con menor alcance xeográfico en Candelos, Arroxo, na Fonsagrada, e varias sesións na Casa da Fonte de Esmeriz, en Chantada. O resultado do recompilado no concello da Pontenova editouno o Servizo de Publicacións da Deputación de Lugo en 1998, e reeditouno en 2004, co título “Polavila na Pontenova. Lendas, contos e romances”.
Todo o recompilado e aprendido nestes anos serviunos tamén a algúns membros do Equipo Chaira para achegar coñecementos frescos a outros traballos de investigación nos que participamos con Xosé Miranda como o “Dicionario dos seres míticos galegos” (1999), os vinte tomos da colección Cabalo Buligán (1998-2004) con contos da nosa tradición oral, “Contos colorados” (2001) ou “Pequena mitoloxía de Galicia” (2001), amén doutros títulos.
Pasaron trinta anos e o Equipo Chaira xa é pasado pero mantemos viva a convicción de que, a pesar do escaso ou nulo interese dos responsables de cultura das administracións, segue sendo urxente e necesario —nunca é tarde— dedicar recursos a coñecer e protexer o noso patrimonio inmaterial.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 26 de setembro de 2022
Polafía no Corgo
Este sábado, 24 de setembro, a partir das seis da tarde, o proxecto Polafías que desenvolve a sección de literatura de tradición oral da AELG achégase á Biblioteca do Punto de Atención á Lectura do concello do Corgo. Reunímonos alí con quen desexe acompañarnos, arredor da palabra, da música e da memoria que fan que a nosa lingua e cultura popular tradicional resistan con dignidade a metralla colonizadora.
Este proxecto, que naceu para dar visibilidade á creatividade da cultura popular, leva rodando polo país adiante dese o ano 2007. Desde a AELG (Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega) e co apoio de institucións públicas, a colaboración de numerosos colectivos e asociación e as intervencións de varios centos de persoas —narradores, poetas, músicos, historiadores, dinamizadores, activistas culturais…— percorremos o país de norte a sur, de leste a oeste, desde as terras altas ata a beiramar, desde os confíns dos verdes castros ata a costa verdecente.
Derivados das Polafías fóronse desenvolvendo outros proxectos, entre eles os premios anuais Mestra e Mestre da Memoria, obradoiros de narración oral e unidades didácticas que no seu conxunto e co ánimo de achegar este coñecemento a toda a sociedade conforman un valioso arquivo sobre aspectos da nosa cultura como a lingua coas súas variantes lingüísticas, as manifestacións literarias populares, relixiosas e festivas, a historia local de numerosas vilas e parroquias galegas, artes e técnicas tradicionais ou personaxes populares rescatados do anonimato.
Esta Polafía do Corgo fai o número 40 das que se desenvolveron ata o de agora. O tema central da reunión xira arredor do Proxecto Corgoral, unha iniciativa pioneira deste concello que se puxo en marcha en 2020 e coa que se pretende recompilar, arquivar, estudar e dar a coñecer a través de diferentes soportes a rica memoria da cultura atesourada ao longo do tempo pola veciñanza do concello. Dos traballos realizados e dos que están en perspectiva, cuxo responsable é o arqueólogo e antropólogo, Lois Ladra, darase conta detallada.
Tamén tomarán a palabra máis dunha ducia de persoas—desculpen que non citemos todos os nomes— como o Cronista oficial do concello do Corgo, Jesús Abuín, o ceramista, Lolo da Vila, a actriz, Benedicta Sánchez e os responsables de proxectos como o Centro de Estudos do Corgo e os dos colectivos Arumes, A Legua Dereita e Os Cinco Ríos. Acompañárannos para nos transmitir o seu saber e experiencias desde o mundo do asociacionismo cultural, da investigación e a divulgación, a historia local, memorias de vida, artesanía, baile e, entre outros temas, música tradicional, aos que se poden sumar persoas que desde o público asistente se animen a intervir e deixar a pegada do seu saber nesta Polafía.
Como se fixo en todas as Polafías precedentes, o acto será gravado e unha vez editados as intervencións pasarán a formar parte do arquivo que mantemos a libre disposición na web da AELG (aelg.gal/Polafias) para quen desexe ver e escoitar os máis dun milleiro de vídeos que contan por millóns as reproducións. Vémonos no Corgo!
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 19 de setembro de 2022
Un tesouro en botes de Nesquik
A estas alturas xa non hai ninguén que non saiba que un veciño de Sober atopou un tesouro nunha casa que mercou e que está restaurando no lugar da Pousada, parroquia de Millán. O tesouro ten figura de billetes e suma nove millóns das antigas pesetas. A mágoa é que a nosa antiga moeda oficial xa non cotiza no mercado de cambio de cromos desde o ano 2021; ata daquela o Banco de España daba por cada billete de 5000 pesetas, 30 euros.
O tesouro manifestouse caprichoso. Foi aparecendo en veces, e fíxoo ata o de agora agachado dentro de botes de Nesquik que se presentan a pares en distintos puntos da casa como o forno ou a artesa. Tamén os avistaron no interior dunha máquina de sulfatar.
O tesouro, en xeral, é caprichoso. Ademais, como sabemos por tradición, é un ser vivo que pode transfigurarse e deixarse ver con aspecto de moedas ou billetes pero tamén de imaxes de santos, de ferramentas de uso cotiá e incluso pode imitar unha galiña coa súa larada.
Ás veces, o tesouro imita cinsa almacenada nunha ola de barro e só cando nos desfacemos dela por considerala inútil conseguimos ver que o que se esparexe coa ventada é, en realidade, finísimo po da cor do ouro.
Hai moitos máis tesouros dos que se cre. O caso é intuír que o son e, se é preciso, dominar a arte de desencantalos ou valerse de alguén que saiba convertelos en algo útil.
Outro dato a ter en conta é que o tesouro ten mobilidade e non permanece no lugar no que foi oculto, sobre todo se o tempo transcorrido entre escondelo e atopalo foi prolongado. Neste caso, o tesouro, que vai aparecendo en botes de cacao reciclados, non tivo porque ser depositado, necesariamente, nesa casa nin neses escondedoiros.
Segundo o publicado polos medios estes días, a natureza deste tesouro puido estar no devezo aforrador do defunto Manuel do Xentes quen, entre outros oficios, se dedicou á trata de gando como fixera o patrucio sarriano Antón de Marcos, cabeza dunha descendencia de filántropos e empresarios que fundaron marcas galegas como Zeltia ou Cementos de Oural.
Preocúpame que foi do po de cacao que albergaban en orixe eses botes. Non descartaría que co tempo ese po, véndose caducado, aborrecido de que ninguén o fose tomar, decidise transformarse en billetes fóra de circulación pois outra propiedade que teñen os tesouros é burlarse da ambición humana. O tesouro tamén perde o seu valor se quen o atopa o manipula precipitadamente ou o fai público. Hai segredos que endexamais se deben revelar.
Aínda que o actual propietario da casa dixo que dar co tesouro fora “unha alegría que non hai diñeiro que a pague”, supoño que máis ledo estaría se dese coa maneira de virar os billetes en pesetas por outros en euros.
Se eu fose Toño Piñeiro, en caso de apareceren novos botes de Nesquik con máis billetes deixaríaos quedar onde están e non llo diría a ninguén. Recomendaríalle, como cando se mira con ansia se as galiñas puxeron ou non un novo ovo no niño, que vixiase os botes en cada visita á casa e que agardase a que o tesouro decidise libremente, por vontade propia, volverse de curso legal.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 12 de setembro de 2022
Os Remedios
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 5 de setembro de 2022
Norita Pereira
Sen chegar ao nivel de San Malaquías, o das profecías, quen ao nacer xa sabía ler e escribir, houbo e hai nomes de nenos e nenas que gozaron de enorme sona nos primeiros anos de vida. Aínda que, falando só de músicos, non todos chegaron a consolidar de adultos o que prometían desde o berce como foi o caso do virtuoso e malogrado violinista e compositor Manolo Quiroga (Pontevedra, 1892-1961). Cando xa era un xenio recoñecido por medio mundo un camión maldito atropelouno en N. York en 1938 e truncoulle un futuro aínda mellor.
Historias moi diferentes foron as dos tamén músicos Pepito Arriola e Norita Pereira. Ambos foron considerados prodixios nos anos infantís mais cando chegaron a adultos os seus nomes quedaron na memoria como portentos fantasmagóricos.
Pepito Arriola (José Rodríguez Carballeira) naceu en Betanzos en 1895 e faleceu en Barcelona en 1954. Pianista, violinista e compositor, ofreceu o seu primeiro concerto aos catro anos. Aos cinco xa interpretaba obras de seu. Formouse en Alemaña e actuou con notable éxito nas principais cidades do mundo pero des que regresou a España en 1946 a súa sona esmoreceu.
Norita chamábase Leonor Pereira García. Naceu en Santiago de Compostela o 3 de novembro de 1906. Os primeiros anos de formación musical realizounos baixo a dirección do mestre Curros na Sociedade Económica da cidade natal e aos seis anos, polas festas do apóstolo de 1911, actuou por primeira vez diante o público interpretando ao piano unha breve peza.
Como nena precoz, nos sucesivos concertos que ofreceu naqueles primeiros anos de vida por distintas cidades galegas —Santiago, A Coruña, Ferrol, Vigo, Pontevedra, Lugo (San Froilán de 1913)— sempre mereceu o aplauso entusiasta dun público entregado. Os xornais locais e os da emigración galega en América regalábanlle eloxios en cada crónica. Cara de anxo, talentosa, delicada, miudiña, grácil como unha figulina vivente capaz de interpretar ao piano e mesmo de cantar un variado repertorio no que combinaba temas de ilustres clásicos como Beethoven ou composicións populares como a Alborada de Veiga.
Despois de pasar por Lourizán e recibir o apoio de E. Montero Ríos, en 1914 presentouse en Madrid para, por mediación de Irene Ceballos, viúva de Policarpo Sanz, actuar diante da infanta Isabel e da raíña Cristina quen lle concedeu unha pensión para dar continuidade á súa formación no Real Conservatorio Nacional de Música baixo a dirección de Pilar de la Mora.
Aprobou varios cursos de solfexo e piano en poucos días, optou e aprobou con alta nota a proba de profesora superior de piano cando apenas cumprira os oito anos.
O éxito acompañouna aínda un tempo pero xa en progresivo descenso durante a década dos vinte. Pasou a actuar con acompañamento facéndose chamar Terceto Pereira, resaltando, iso si, o seu nome como figura principal para acabar desaparecendo dun día para outro dos carteis e dos medios de comunicación sen que eu saiba a día de hoxe que foi a partir de 1930 da outrora prometedora carreira da tenra diva chamada Norita Pereira.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 29 de agosto de 2022
A estación das moscas
Non hai animal de compañía máis fiel ao ser humano que a mosca común. Nestes últimos días do verán acaróanse arredor de nós, apéganse á nosa pel e succionan amorosas coas súas trompas insaciables. Hai quen se empeña inutilmente en eliminalas con aerosois e matamoscas químicos ou lámpadas ultravioleta, o que supón un grave erro pois é opinión de entendidos que por cada mosca que falece veñen ao enterro dilixentes, vingar a colega, outras cen.
As moscas son audaces, intrépidas e persistentes pero tamén lambuzas da putrefacción e da inmundicia. Nos tempos medievais foron comparadas aos demos devecidos que se obstinaban en tentar santos varóns; como eles, as moscas roldan o aire que nos circunda e insisten en aproveitarse en calquera descoido ou debilidade dos nosos fluídos máis noxentos.
Non debe ser casualidade que as bruxas traten nos aquelarres co demo Leonardo, entre outros asuntos, da cota de moscas que lles corresponde para repartilas polas parroquias do mundo. Leonardo seica cuspe moscas como caguñas de cereixa.
A orixe desta idea debe estar nun mal entendido. Beelzebul, nome co que designaban ao deus, señor ou príncipe Baal os antigos cananeos, acabou converténdose, ao variar levemente o seu nome a Beelzebub, en Baal, príncipe ou señor das moscas. Froito desta crenza resultaron os numerosos procesos aos que foron sometidas pola igrexa moitas mulleres que, baixo tortura, confesaron que viran o Demo Maior en figura de mosca.
Nesta confusión e no seu significado vencellado ao demoníaco e ás miserias humanas ten a orixe o título da obra de William Golding “O señor das moscas”. Quen lese esta novela ou vise o filme homónimo saberá de que falo.
Mais as moscas tamén teñen prestado grandes servizos á humanidade como, por exemplo, na pintura. No período do Renacemento hai moitos cadros que teñen pintada unha mosca nalgún lugar. Non se sabe de certo a orixe deste costume. Uns cren que foi para espantar as moscas verdadeiras das obras pintadas e así evitar que deixasen pousados nelas os seus excrementos. Hai quen pensa, pola contra, que o facían os pintores para amosar a súa destreza imitando o natural con tanto realismo. Unha ilusión óptica. E por último, hai quen atribúe á presenza das moscas nos cadros un significado simbólico que variaría en función da escena representada. No Antigo Exipto unha condecoración con figura de mosca recoñecía un alto honor militar, mostra de valor e tenacidade.
San Narcís, bispo de Girona no século V, cando un exército francés quixo profanar o seu sartego en 1285, fíxolles fuxir aos gavachos ao saíren milleiros de moscas da súa tumba que a picadas eliminaron 20.000 soldados e 4.000 cabalos inimigos.
Tiña razón Augusto Monterroso, quen pretendeu sen conseguilo facer unha antoloxía universal sobre as moscas, cando dixo que na literatura universal «Hay tres temas: el amor, la muerte y las moscas. Desde que el hombre existe, ese sentimiento, ese temor, esas presencias lo han acompañado siempre. Traten otros los dos primeros. Yo me ocupo de las moscas, que son mejores que los hombres, pero no que las mujeres».
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 22 de agosto de 2022
15 de agosto
Mentres eu acababa de nacer —seica tiven a miña nai cinco días ocupada—, aquel 15 de agosto de 1958 a xente lía nos xornais noticias como estas.
As portadas ocupábaas a desaparición do avión holandés Hugo de Groot, un superconstellation da compañía K. L. M. que facía a ruta entre Amsterdam e Nova York. Perdéraselle o rastro no Atlántico tras despegar do aeroporto de Sannor en Irlanda con dirección a Gander en Canadá. Levaba 91 pasaxeiros e 8 tripulantes. Suponse que recibiu o impacto dun lóstrego. Non houbo superviventes.
Entre os anuncios destaca o da bicicleta con motor Velosolex Orbea. Levaba depósito de combustible e aseguraban que cun só litro de gasolina podíase ir e volver entre a Coruña e Betanzos para ver como ascendía o famoso globo. En Lugo, cóntao El Progreso, organizouse unha competición entre unha Velosolex e unha bicicleta convencional que consistía en dar unha volta á ronda da muralla. Quen gañase levaba de premio as trescentas pesetas da aposta.
Ambos vehículos presentaban anomalías. A bicicleta—antes de competir tiveron que reparala— tiña a roda dianteira pinchada e faltábanlle tres radios. A Velosolex non tiña freo e o motor ía suxeito tan só cun cinto. Os xuíces eran dous individuos montados en cadansúa moto, unha Vespa e unha Montesa.
A saída que ía ser ás dez da noite desde San Roque demorouse ata as dúas da madrugada. A carreira foi igualada ata a Porta Miñá, lugar onde se desprendeu o motor da Velosolex, o que aproveitou o contrincante para gañar a proba con moita avantaxe.
Houbo desquite. Cando os competidores pasaban á altura da Porta de San Pedro, os gardas municipais déronlles o alto pero dada a velocidade á que ían non puideron obedecelos. Tiraron ata a meta e desta volta tamén gañou o biciclista aínda que só por unha roda de diferencia. Non houbo sancións.
E mentres o globo de Betanzos subía, o paracaidista francés Andernes Mosconi baixaba e establecía un novo récord ao tirarse desde oito mil metros sen máscara de osíxeno. A comisión de festas do barrio de San Roque de Lugo sumouse á moda dos globos e programou para este día a elevación dun xigante como o de Betanzos. Era a primeira vez que tal espectáculo se ofrecía en Lugo.
Outros xornais prestaban atención a novas como o remate da sega na metade meridional mentres as crónicas da feira industrial de Bruxelas daban novidades como os primeiros pasos das enerxías de fonte solar, mariña, eólica ou xeotérmica.
Outra preocupación: que fora do rato Wickie. A forza aérea americana lanzárao o 23 de xullo desde Florida acomodado nun proxectil dirixido ao Atlántico sur e aínda non aparecera. Xa fracasaran anteriormente co lanzamento de dous ratos astronautas. Cousas dos americanos!
As noticias, como dixen, teñen os mesmos anos que cumpre hoxe quen llelas lembra e que se entretén —recoméndolles o exercicio— lendo como rodaba o mundo cando o saudei pro primeira vez no amencer de hai exactamente 64 anos.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 14 de agosto de 2022
Que chova!
Precisamos que chova canto antes e que o faga con certa abundancia; iso si, con criterio. E se non o fai nun tempo prudencial, habemos ter que buscar ou inventar maneiras de provocar as nubes para que nos regalen o seu zume. O de cantar mal non funciona; probeino eu.
Prisciliano, o noso herexe máis ilustre, sostiña que a chuvia nacía do devezo amoroso do Príncipe das Augas pola Virxe da Luz. El pretendíaa e ela rexeitábao, empeño no que o príncipe chegou a suar tan abundante que provocou a chuvia, e mesmo, tal era a súa desesperación, cos seus laios e lamentos inventou o trono e as conseguintes treboadas.
Cando bota tanto tempo sen chover é que a Virxe da Luz e o Príncipe das Augas andan despreocupados gozando do seu amor nalgún recuncho do universo. Mais o que agora toca, o urxente, é que volvan arder de amor sen consumar. Tampouco as nubeiras e nubeiros, as criaturas encargadas de socorrernos con grandes molladuras, andan atentos ás rutinas do seu oficio.
Un, modestamente, pode achegar algunhas ideas sobre este particular. Por exemplo, no concello de Abadín din que case sempre chove o día de San Cosme porque na igrexa de Galgao teñen unha imaxe do santo feita de pao de caxigo. A madeira, que antes fixera de eixe do rodicio dun muíño, sempre mollada, reciclárona en santo e agora provoca que chova o día do patrón.
Un verán, tamén seco, de hai xa anos sacaron en procesión a imaxe de San Cristovo no lugar do mesmo nome en Mondoñedo e molláronlle os pés no rego que pasa a carón. Comezou a chover de contado pero descontrolado e non parou en moitos días. Aquel exceso causou máis estragos que beneficios polo que desde entón, haxa ou non falta de auga, non se volveu bañar o santo.
Sería bo recuperar vellos saberes para interpretar as voces dalgunhas aves como o cuco e a andoriña, ou observar os pasatempos dos gatos que, como é sabido, se andan lavando a cara coas poutas, anuncian chuvia.
No Pico Sacro hai unhas pedras que ao revirárense fan que chova. No Monte Aloia hai outra que cando se lle pousa a imaxe de San Xulián enriba tamén chove. Hai máis pedras destas polo país adiante.
Gustaríame que aínda quedasen entre nós oidores de augas como Bolandas de Xerdiz. Sabía abrir fontes onde fixesen falta polo método de pasar a noite coa muller, ambos aconchegados nunha cama ao aire libre. Unha vez que así fixeron, aos nove meses naceulles un fillo e brotou unha fonte en Ourol segundo información facilitada por Álvaro Cunqueiro.
Mentres, haberá que volver ás rogativas invocando santos, santas e virxes especialmente atentos a este particular. Haberá que entoar o ‘Ad petendam pluviam’ ata conseguilo. Convén aprender os nomes das pedras choronas que ventan a auga, localizalas e completar o ritual propiciatorio que manda a tradición pero, sobre todo, nun nivel máis humano, sería ben recuperar as mañas dos vellos facedores de chuvia, estudar a materia da maxia pluviométrica nos libros especializados e poñer en práctica as artes que mellor se acomoden ás nosas necesidades. Pero, por favor, quen sexa quen goberne estas cousas: que chova xa!
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 8 de agosto de 2022
Mondoñedo en Colombia
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 1 de agosto de 2022
Arde Galicia
“Arde Galicia” é o título dun cadro de María Luz Antequera (Cáceres,1948-2006) que estivo exposto nunha sala do Museo Provincial de Lugo. Esta obra, que sigue sendo parte dos fondos do museo, resultara galardoada en 1976 co primeiro premio nun concurso de pintura dedicado ao bimilinerio da cidade. Representa unha muller que sostén coas mans un pano ardente entre laparadas e fume, simbolismo figurativo sobre un mal recorrente, o lume e as consecuencias terribles dos incendios que reducen a cinsas a natureza coa súa biodiversidade, amais de casas e animais para acabar por chamuscar irremediablemente a vida da xente que habita o medio.
Arde Roma
Cando o gran incendio de Roma do ano 64 –comezou a 19 de xullo e durou unha semana– os inimigos políticos de Nerón acusárono de provocalo e de se rir da súa triste fazaña. A tal fin creouse unha imaxe icónica que representa a Nerón ido, bailando e tocando a cítara mentres a cidade se consume.
Os investigadores non coinciden sobre a magnitude da traxedia. Uns opinan que non puido ser Nerón o causante pois cando comezou o lume estaba ausente, e que en canto coñeceu a nova se puxo en camiño e tratou de socorrer aos máis prexudicados.
O emperador, para defenderse, sinalou os cristiáns e sacrificou uns cantos. Uns crérono e outros non pero, fose cal fose a verdade, naquel enorme soar devastado polas lapas, Nerón mandou construír a Domus Aúrea, o palacio máis grande e luxoso que viu Roma no seu milenio longo de historia. Houbo que recadar máis impostos e precarizar moitas vidas humanas para erguer aquel monumento na súa honra.
Arde Galicia
Estes días arde a terra e a xente. Non direi que algún Nerón prendese o lume nin se contratou un sicario ou se foron casuais. De todo hai, seguro, pero cando o país arde, a xente ve reducida a súa vida a un montón de borralla.
Cando arde o lugar onde naciches e aprendiches a vivir, a contorna que coidaches, a terra que che deu de comer e as fontes que che deron de beber despides varias xeracións do teu sangue. Con cada casa, arde a memoria e a historia de quen a habitou, e tamén se queima a esperanza nun futuro que non vai remediar ningunha axuda por moi urxente e xenerosa que sexa. Con cada aldea e cada bosque que arde, ardemos de carraxe todos e todas.
Con cada vaga de incendios, e van moitas, sucede o mesmo. Corren os políticos ao posto de mando, búscanse culpables, divágase sobre as posibles causas e propóñense remedios pero, unha vez que chove, todo é nada. Só fume!
Querendo usalos e organizalos, sendo preventivos, afastando, por exemplo, o suficiente o bosque máis combustible –urxe mudar de modelo forestal– dos lugares habitados e de circulación, xa se protexen, cando menos, as vidas da xente e dalgúns animais.
De todo isto hai responsables, evidentemente. Galicia é unha tea multicolor que arde cada pouco desde hai moito como no cadro de María Luz Antequera; un pano máxico que en vez de deixar ceibe cada mañá a pomba da liberdade, parece empeñarse en ofrecer unha oportunidade para que un Nerón calquera edifique un monumento ao ego sobre os tizóns carbonizados que seremos todos os demais.
Arde Galicia; ardemos nós!
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 25 de xullo de 2022
Golfiños
Case todos os veráns visito Punta Coitelada, espectacular acantilado pétreo situado na extrema do concello de Ares, miradoiro privilexiado desde o que se contempla o reparto das augas oceánicas entre as rías da Coruña, Ferrol e Ares-Sada-Betanzos-Pontedeume.
Á dereita, Chanteiro coa súa praia de area fina, a carón o santuario onde devocionan institucionalmente en agradecemento á Virxe das Mercedes por ter librado dunha peste os concellos de Ferrol, Mugardos e Ares. Despois Punta Segaño e gardando a boca da ría de Ferrol o lugar de Cariño e o Cabo Prior co porto exterior lambéndolle o fociño. Á fronte, ademais do inmenso mar que se esvaece no horizonte, insinúase A Coruña, a “cidade tatuada na pétrea pel do mar” que dixo Luísa Villalta, co seu faro de Hércules ou de Breogán contando algunha historia primixenia. Más dunha vez crin ver partir desde alí a nao que conduciu a Irlanda a Ith, o heroe que navegou sen apearse do cabalo seguindo as indicacións do seu pai, Breogán.
Pola dereita, fronte a Oleiros, o rochedo da Marola, travesía de tan perigosas correntes que se di: Quen pasou a Marola, pasou a mar toda!
Procuro visitar Punta Coitelada ás horas do solpor, cando o sol dormente se arrandea sobre a raia que divide o mundo en roibéns indescritibles. Mentres vemos desde aquel promontorio como bordean o horizonte barcos de guerra, petroleiros, gaseiros, embarcacións de pesca ou de recreo, non é raro que nos sorprenda, danzando e gozando daquela fermosura algunha familia de golfiños en procura dunha merenda-cea de peixes saborosos na encrucillada de auga salgada.
E mentres contemplamos como se recrean os golfiños conto a quen me acompañe a historia de Arión, músico e poeta que viviu en Corinto, ao servizo do rei Periandro. Era o mellor intérprete de cítara do seu tempo, inventor do ditirambo, composición en verso dedicada a Dionisos.
Despois dunha longa viaxe por Italia e de reunir unha fortuna, decidiu regresar ao Peloponeso para o que alugou un barco e contratou unha tripulación de mariñeiros corintios, os máis honrados segundo era sona. Máis a cobiza dos mariñeiros polas riquezas de Arión, venceunos. Decidiron quitarlle a vida, a escoller: Podes matarte a ti mesmo, e nese caso levaremos o teu cadáver ata terra para soterralo, ou podes tirarte ao mar!
Arión, véndose sentenciado, pediu como derradeiro desexo que lle deixasen vestir as mellores galas e que lle permitisen cantar unha canción antes de botarse ao mar. Os mariñeiros consentiron. Arión engalanouse, púxose de pé na cuberta e acompañándose da cítara cantou unha fermosa canción titulada “Nomo orthio”. Ao rematar, tirouse ao mar.
O que non puideron imaxinar aqueles navegantes foi que cando Arión se tirou á auga fose recollido e transportado no lombo dun golfiño san e salvo.
Cando o barco arribou ao porto de Ténaro, o rei preguntou por Arión e os mariñeiros dixeron, mentindo, que quedaba con excelente saúde en Italia.
Deste suceso penden dous saberes; que os golfiños gustan e agradecen a música, a boa música, e que os mariñeiros corintios non son tan de fiar como se cría.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 18 de xullo de 2022
Aganchatorres
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 11 de xullo de 2022
Esbirros
Estes días estou espurrando máis do normal. Quizais sexa debido a estes cambios climatolóxicos tan drásticos que estamos padecendo ou a que me estou volvendo sensible a certas agresións ambientais. Non sabería dicir a causa pero si que comecei a preocuparme e, como consecuencia, a investigar as posibles derivas de tanto espurro incontrolado.
Aprendín que Adán, e por tanto a humanidade, espurrou por primeira vez cando Eva lle ofreceu a mazá, o que, como nos conta a historia relixiosa, se interpretou como signo de mal fado ata o punto de crer que ao expulsar tan violentamente o aire do corpo, tamén se expele a alma, signo inequívoco de morte.
O tempo demostrou que a inmensa maioría da xente non só non morría despois de esbirrar senón que en moitos casos incluso melloraban de aspecto, que a vida continuaba e o que semellaba negativo pasou a interpretarse como esperanzador. Concluíuse que ao esbirrar expulsamos o mal que poida haber nos nosos corpos, por iso se lle di “saúde” ou “Xesús” a quen o fai para que o mal quede fóra e non volva entrar no corpo do que sae.
Este bo desexo así expresado que aínda practicamos na actualidade parece que ten orixe, segundo a tradición cristiá, na Idade Media cando as pestes se detectaban, amais de por outros síntomas, por aumentar a poboación que esbirraba decontino. Os romanos xa dicían “salve” en tales circunstancias e antes o profeta Eliseo logrou revivir un mozo tras provocarlle sete esbirros.
Máis violento foi como descubriu o espurro o xigante grego Prometeo. Rouboulle un raio de luz ao sol e para que Zeus non o descubrise gardouno nun estoxo. Un día, sen decatarse, vese que o aspirou como se fose rapé, o raio cravóuselle no nariz e provocoulle unha convulsión de titán. Desde entón, segundo esta versión, os humanos esbirramos.
Bernard de Gordon, médico occitano célebre que viviu a cabalo entre os séculos XIII e XIV, escribiu un libro sobre o tema no que dicía que o esbirro “é un movemento natural do cerebro, forte e rexo, para lanzar as cousas que nos enferman”. E o Códice Zabálburu de medicina medieval, unha compilación de textos médicos, afirma que os que perderon a fala deben queimar canaveira e corno de cabra de maneira que o fume lle entre polos fociños ao doente para que espurre e así “fablara luego”.
Como vén, inventáronse métodos para provocar esbirros crendo que así se curaban algunhas doenzas. En moitas culturas populares orientais, amerindias e africanas teñen recursos para provocalos mediante herbas e outras mañas pois crese, como xa dixemos sobre a peste, que o mal, sexa de orixe demoníaca ou doutro tipo, debe ser expulsado do corpo e o esbirro, pola violencia con que se manifesta, pode ser o vehículo perfecto.
O que non agardo para min son sorpresas como lle pasou a Xan de Touceda, un rapaz que para combater a calor cando fixo o servizo militar en Ceuta tomaba arreo té con xeo. Des que licenciou sempre se queixou dunha estraña friaxe nos pés que non curaba ata un día que, tras un esbirro violentísimo, expulsou cadansúa pedra conxelada polas ventas do nariz.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 4 de xullo de 2022
Con nome propio
‘Con nome propio’ é o título da exposición de retratos que nos amosa o fotógrafo Xosé Manuel Otero no Museo Provincial de Lugo ata o próximo 30 de xullo. Trátase de arredor de medio cento de persoeiros sobranceiros en variados campos relacionados co ensino, coa arte, música, fotografía, cine ou literatura e, en xeral, coa creación e xestión cultural. Digamos tamén que a inmensa maioría dos retratados son lucenses de nación ou de adopción, agás uns poucos, e deles algúns xa lamentablemente desaparecidos como é o caso de Darío Xohán Cabana, Isaac Díaz Pardo, Isidro Novo, Paco Pestana e Xosé Neira Vilas. Practicamente todos son retratos roubados, apenas hai posados, en diferentes momentos e circunstancias o que engade á calidade incuestionable do resultado un efecto de espontaneidade que non pasa desapercibido.
Xosé Manuel Otero é un fotógrafo experto. A súa traxectoria como tal así o evidencia. A súa predilección pola imaxe en branco e negro como avantaxado alumno da escola clásica que xoga con mestría cos contrastes fecundados por luces e sombras, queda nesta mostra ben patente. Todo o misterio, enigma que só un mestre pode revelar, do seu universo expresivo está concentrado nos efectos dun golpe de luz.
Un retrato é un diálogo entre a persoa retratada e o fotógrafo en primeiro lugar pero tamén, en segunda instancia, co espectador, con quen pode contemplar e interrogar esa fotografía. Por certo, o retratado e o espectador poden ser a mesma persoa o que a induciría a reflexións e introspeccións de inimaxinables pero seguro que interesantes consecuencias. Unha conversa no que todo conta, sobre todo obviamente a luz que ilumina miradas, engurras, mans, xestos e sorrisos, até a indumentaria e adobíos de cadaquén, e as sombras que insinúan efectos dramáticos, emocións, estados de ánimo…
Ademais da aura impregnada en cada imaxe, hai algo de máxico nesa intercomunicación que ten moito ou todo que ver co momento que o fotógrafo elixe para fixar a instantánea. Quizais sexa a aparencia que o fotógrafo desexa resaltar de cada retratado, ou a esencia, a natureza de seu, sempre intransferible, o que nos quere amosar de cada un.
Todos estes personaxes ‘Con nome propio’ teñen unha historia, unha biografía que na maior parte dos casos coñecemos con certo detalle, que se complementa co relato que se transparenta na imaxe que nos ofrece Otero. Non hai artificio senón certezas, verdades que nos din, con sosego, en harmonía, quen son e como son.
Parabéns a Xosé Manuel Otero por ofrecernos esta galería de retratos e por traelos ao Museo Provincial de Lugo onde, estou ben seguro, serán admirados como o que son, o resultado do percorrido vizoso dun artista maduro que captura auras atrapadas na luz e nas sombras da súa cámara.
Tiña razón aquel personaxe de Cunqueiro que se queixaba de que non lle deixasen renovar o carné de identidade cunha foto que lle fixera Pernas, o pintor e fotógrafo mindoniense, vinte anos atrás. Naquela antiga foto recoñecíase! Tiña aura! Na que lle fixeran daquela, aparte de ser máis vello, non sabía se o era ou non!
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 27 de xuño de 2022
Ciprianillos
O meu amigo Félix Castro Vicente, avogado de profesión, músico e dinamizador cultural é tamén un recoñecido investigador; proba disto é o seu moi recomendable traballo “Do doutor Alveiros á Porta de Palla: O ocultismo na vida e obra e Vicente Risco” que mereceu en 2020 o prestixioso Premio Vicente Risco de Ciencias Sociais.
Tamén é coleccionista de obxectos culturais que para algúns poden ser só curiosidades ou rarezas aínda que, no seu caso, esta afección sempre está motivada pola necesidade antropolóxica de saber e entender ata onde sexa posible a nosa cultura popular tradicional.
Félix xa nos amosara en Lugo no ano 2008, na sala de exposicións da Deputación, a súa colección de libros do Demo, grimorios e ciprianillos, e participara como relator na primeira xornada de literatura oral organizada pola AELG, dedicada entón a analizar a figura do Demo na nosa cultura tradicional.
O Museo Etnolóxico de Ribadavia exhibiu ata finais de 2021 a súa colección titulada “San Cipriano o Mago. De oracións, ciprianillos e tesouros” e a Xunta de Galicia acaba de publicar un libro-catálogo co mesmo título que é en si mesmo unha xoia bibliográfica. Magnífico deseño, excelentes fotografías con textos do propio Félix que explican con clarividencia a historia dun culto popular estendido por medio mundo e a de cada unha das máis de 150 pezas arredor da figura máxico-relixiosa de San Cipriano.
San Cipriano de Antioquía (250-304 a. C.), santo e mago, pasa por ser o presunto creador de infinidade de oracións e amuletos protectores contra toda clase de meigallos, amais de ser o identificador e descubridor de escusados tesouros gardados desde os tempos dos mouros, de aí seguramente a súa popularidade, entre eles os que se ocultan en varios lugares da xeografía galega.
Entre as xoias da exposición, como se amosa e se reproduce no catálogo, están os chamados “ciprianillos”, libros impresos moi buscados por todos os aspirantes a obter beneficio das maxias que ensinan a amolecer gardadores de tesouros. Tras a historia destes libros está a do desencanto colectivo de varias xeracións de humildes galegos e galegas que buscaron, e aínda procuran sen ningún éxito, o Eldorado que imaxinamos baixo os noso pés.
En Galicia, o grimorio de máis éxito foi o “Grande Livro de S. Cipriano ou Thesouro do Feiticeiro”, publicado pola Livraría Económica de Lisboa entre 1885 e 1893, orixinal moi reeditado que contén unha listaxe de 174 tesouros do Reino de Galiza. A primeira edición en galego deste libro coa relación de tesouros fíxoa Xosé Mª Álvarez Blázquez en 1974 na popular colección O Moucho de Editorial Castrelos baixo o título “Os tesouros de Galicia. O Ciprianillo”.
Coa intención de corrixir os desvaríos que provocaban este tipo de libros entre as clases humildes, Bernardo Barreiro publicou en 1885 outro libro titulado “Brujos y astrólogos de la Inquisición en Galicia y el libro de San Cipriano” pero non tivo os efectos que pretendía.
Por aquí daquela e aínda hoxe seguimos crendo que a vida pode ser un delirio que pende da fortuna ou da maxia.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 20 de xuño de 2022
Oles a farmacia
Hai uns anos fomos convidados a participar nun proxecto multidisciplinar de investigación sobre o Balneario de Lugo. Publicouse en 2016 co título “2000 años del Balneario de Lugo”, edición de J. Mario Crecente e Silvia González. A min correspondeume traballar sobre mitos, ritos e memoria para o que foi preciso realizar unha serie de entrevistas das que rememoro aquí algunhas informacións.
Unha muller díxonos que “o manancial está debaixo da capela da Virxe dos Ollos Grandes da catedral”. Situar o nacente destas augas con propiedades curadoras nun lugar sacralizado é frecuente, aínda que aplicado ás augas dos baños de Lugo, que nós saibamos, resultaba inédito. Outra muller comentábanos ter escoitado que a verdadeira razón pola que non se deixa edificar nas Costas do Parque ten máis que ver co medo a que se interrompa o curso destas augas caldas que baixan desde debaixo da catedral e non tanto con motivos especulativos ou urbanísticos.
Das augas do Balneario de Fuencaliente, Ciudad Real, dise que brotan debaixo da igrexa da Virxe de Baños, ermida do século XII construída sobre un manancial utilizado desde antigo. Tamén se di que as Burgas de Ourense nacen debaixo da capela do Santo Cristo da catedral.
Unha segunda opinión fálanos da existencia dun volcán. O manancial principal estaría situado no Parque Rosalía de Castro e logo a auga pasaría “a carón dunha pedra ou algo así” que a quentaría. A propósito da crenza na existencia dun volcán, outro informante dinos que lembra que cando era neno había un pozo atoado, cuberto con lousas, situado no exterior do edificio do Balneario, á dereita da entrada. Dicíanlles que non pasasen por enriba, que debaixo estaba o volcán, e que, de caeren nel, desaparecían para sempre.
Amparo Carballo, antiga traballadora do Balneario, engadía que era “un pozo de auga dos mouros” quentada polo volcán. A mesma muller engadía que había un túnel por debaixo da terra que comunicaba a catedral co Balneario.
É crenza antiga e universal, aínda que non a rexistráramos no caso de Lugo, atribuír o descubrimento das propiedades curadoras das augas caldas a animais ─cervos, osos, cabalos, eguas, burros, cans, cabras, ovellas, porcos …─ que padecen algún tipo de doenza e que recuperan a saúde bebendo ou bañándose accidentalmente nesas augas como é o caso da Charca do Alligal, en Codesido (Vilalba)..
No que todas e todos coinciden é na descrición do olor característico destas augas. Un cheiro forte e desagradable que os traballadores levaban canda si, impregnado na roupa. “Oles a farmacia”, seica lles dicían.
É ben sabido que este olor a ovos podres é característico do xofre e dos sulfatos. O ácido sulfhídrico e o dióxido de xofre reaccionan entre si para formar xofre e auga quente, o que identifica as augas termais como sostén dunha vella tradición cultural que as relaciona co inframundo e coas lendarias laparadas que arden decontino no inferno cristián.
Se teñen ocasión consulten o libro que lles digo e verán canto poden aprender que non sabían dos dous mil anos de historia do Balneario de Lugo.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 13 de xuño de 2022
Quique Guerra, transgresión e intuición
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 6 de xuño de 2022
O zoqueiro de El-Rei
Leo nos xornais que un zoqueiro famoso enviou un par de zocas de agasallo ao rei emérito e que non podendo acudir persoalmente ao seu encontro por estar momentaneamente eivado —o zoqueiro, non o rei—, o presente foille entregado por unha xornalista acreditada. Parece ser que cada zoca vai decorada con cadansúa imaxe, unha da raíña e outra do rei vellos, o que é un cumprido tendo en conta a sintonía e boa marcha das relacións entrambos. Segundo aparenta en fotografía, as zocas hanlle quedar ben axustadas ao pé, apenas calza un 42,5 a pesar de medir arredor de 1,85, o que permitirá que as luza na ocasión que lle conveña sen risco de accidente.
Paul Gauguin labrou, usou e pintou zocas en varias obras durante a súa estadía en Bretaña. Buscaba o primitivismo máis puro e emocionábase ao escoitar o eco do bater duns zocos sobre un piso de madeira. Mais non todo foi ben. Tras unha pelexa que mantivo cuns mariñeiros, un zoscoulle cunha zoca e provocoulle a rotura dun nocello que nunca lle curou.
Isto lémbrame, salvando as distancias de grao e rango, como lles zoscábamos nós, os futbolistas de Zoñán, a aqueles seminaristas que viñan os domingos coa misión de catequizarnos e que sempre regresaban ao Seminario cos nocellos inchados. Algunha zoca fendemos, é certo, e algunha rifa dos nosos proxenitores escoitamos pero pagaba a pena despois de atinar con tan boa puntería nun obxectivo camuflado debaixo dunhas sotanas.
A enciclopedia Larousse, que todo o sabe, di que as zocas son calzado propio de campesiños e, en xeral, de xente pobre. E tamén de seres sobrenaturais, engado eu, como o zoqueiro de Baldride, que era un demo en realidade, do que xa falou Cunqueiro.
É sabido que os nubeiros, os señores do trono e do raio, usan zocas feitas de mazaira. O desaparecido cruceiro de Rubiás (Lugo) —recompóñano por favor— púxose porque foron tres homes a carón duns castiñeiros que alí había para resgardarse dunha treboada. Dous deles, por burla, berraron e aínda repetiron: Zocas de macira! e un raio vingativo segoulles a vida. O que non falou, e non morreu, foi quen seguramente puxo alí o cruceiro que agora a treboada do desleixo deixou desaparecer.
O nubeiro que entrou pola cheminea na casa da Fonte de Romariz, en Abadín, ademais de boina e caiada, e pantalón de pana, tamén usaba zocas. E é que as zocas son moi ruidosas, imitan ben o son do trono, e tamén poden ser xenerosas. O meu avó, que facía de zoqueiro polo inverno atopou unha vez un peso cubano de ouro ao baleirar coa legra o interior dunha zoca. Non hai misterio; a moeda recibíraa de paga un parente militar tras o desastre de Cuba e escondéraa na broulla dun bidueiro.
E dándolle voltas á idea de ver a El-Rei excedente calzar as zocas que lle regalaron, poñamos que a carón dunha grella de churrascaría ou achicando auga nun veleiro, penso no moito que axudaría esa imaxe en favor da recuperación do oficio e do prestixio dun calzado que ata o de agora sempre foi usado por súbditos, algún artistas e, sobre todo, por entes do sobrenatural entre os que non sei se incluír ou non a graciosas e maxestosas maxestades.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 30 de maio de 2022
Lugo de lenda
Agora xa case ninguén cre nas lendas. A capacidade humana para dixerir imaxinarios está colonizada polas fake news pero aínda así vimos de presentar Lugo de lenda (Embora, 2022), un pequeno libro onde se recollen 130 relatos lendarios repartidos por 66 dos 67 concellos da provincia de Lugo. Trátase dun modesto mostrario que exemplifica a variedade temática que se pode atopar no ámbito xeográfico provincial.
Cada lenda é única, xeralmente cunha orixe tan profunda e antiga que na maioría dos casos non somos quen de rastrexar. As lendas constitúen un retrato simbólico onde se mesturan historia e memoria, espazo e tempo, realidade e fantasía, emocións e misterios. Todo o imaxinario humano está arquivado, sintetizado e condensado nas lendas.
Non foi a nosa intención elaborar un inventario do lendario da provincia, empresa para que se precisan máis azos e tempo, e, sobre todo, esixiría realizar un traballo de campo demorado para detectar e pescudar motivos lendarios que aínda aniñan na memoria da xente. Oxalá se poda realizar algún día.
As lendas tratan de explicar a orixe de todo o que nos rodea. Responden preguntas que todos nos facemos ao tempo que imos descubrindo interrogantes na contorna. A historia dun penedo raro, dunha cova ou furna, dun pozo ou dunha fonte, dunha mámoa ou dun castro, dun topónimo ou dun santuario. Por tanto, as lendas responden preguntas que intentan explicarnos, desde os coñecementos da cultura popular tradicional, as causas, reais ou fabulosas, de fenómenos que superan a nosa capacidade de interpretación.
As lendas son como placebos, protéxennos psicoloxicamente contra o noso medo atávico a monstros, demos e deuses, a doenzas e maldicións, contra a dor e a morte en última instancia pois resulta que os humanos concibimos un mundo tan ampuloso, tan poboado de malvadas criaturas que precisamos remedios para controlalo.
Nada do que nos pasa é alleo ás lendas. Todas as emocións humanas forman parte do relato lendario, tamén, por suposto, esa arela universal que nos fai devecer por acadar o amor e a felicidade material e inmaterial, a poder ser, nun só golpe máxico de fortuna e atopar un tesouro.
As lendas, sabémolo, son crónicas do imposible, suceden en compartimentos da irrealidade. E sabéndoo resistímonos a pensar que só son ilusións porque as necesitamos, porque as nosas vidas non terían sentido se non nos proporcionásemos este alimento espiritual que tanto se parece aos soños.
Non esquezan que nas lendas, non podería ser doutra maneira, sempre comparten protagonismo os seres fantásticos e os humanos. Cada lenda é, en breve, a crónica dun conflito entre estes dous mundos; o dos que apandamos coas limitacións propias da especie e o dos seres sobrenaturais que inventamos para que nos auxilien, controlen e atemoricen, todo revolto.
Diso e de máis asuntos que poderá descubrir quen lea este libro tratan estes cento trinta relatos lendarios que percorren a provincia de Lugo de leste a oeste e de norte a sur. Oxalá sirva tamén para estimular a curiosidade por descubrir novos lugares imaxinarios en cada un dos nosos arredores.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 23 de maio de 2022
Abrulas
É tempo de abrulas ou dixital purpúrea, a planta con máis nomes —arredor dun cento— das que abundan entre nós. Renacen as abrulas —abeloiras, belicroques, crocas, dedaleiras, estraloques, milicroques, sanxoáns…—canda o cuco e as andoriñas que tamén, á súa maneira, florecen de amor en primavera.
Algúns dos nomes teñen que ver co ruído provocado —pasatempo de xente moza—ao comprimir o extremo da flor e premer a campánula para provocar o estalo. En inglés, lingua na que tamén se nomea de varias maneiras, dinlle foxglove —luva de raposo—, e fairyfingers —dedos de fada—, en alusión á forma das flores, e en Irlanda dead man’s thimbles —dedal de morto—. Tamén existe a crenza de que o raposo calza as campánulas para entrar con sixilo nos galiñeiros.
En 1542 o botánico alemán Leonhard Fuchs identifica e cataloga esta planta, e denomínaa dixital por ser do grosor dun dedo, e purpúrea pola cor. No século XVIII, William Withering descubriu os seus efectos que describe en An account of the foxglove and some of its medical uses (1785). Withering fixouse na planta porque andaba namorado de Helene Cooke, moza afeccionada a pintar flores. El recollíaas e regaláballas para conquistala —acabou sendo a súa esposa— e de paso estudou os seus efectos beneficiosos nas enfermidades humanas. Por certo, a tumba deste científico, situada nunha parede dunha igrexa de Edgbaston en Birmingham, está decorada cunha rama de dixital purpúrea.
É planta tóxica. Úsase en humanos e animais contra procesos febrís, hidropesías, cefaleas, inflamacións e, sobre todo, alteracións cardíacas, xeralmente tomando o po das follas secas aínda que se usou en fórmulas como o viño diurético Hotel-Dieu inventado por A. Trousseau. Tamén resulta efectiva para tratar trastornos dos ouriños e contra as mordeduras das víboras.
Coidado! O uso abusivo e sen control destas follas é moi perigoso pois tamén é a responsable de numerosas mortes. Cóntanos Xosé Mª Gómez Vilavella que despois da guerra civil os vellos de Castroverde liaban cigarros coas follas secas dos tróqueles, o que posiblemente acelerou a morte dalgúns deles.
Para tratar unha doenza mental do pintor Vincent van Gogh un médico chamado Paul Gachet tratouno cun composto desta planta chamado dixitoxina, e o pintor agradeceullo retratándoo cunha dixital na man. Disque o persistente amarelo que usa Van Gogh nas súas obras pode ser un efecto secundario desta medicación.
Xa no século XI, en Gales, se consideraba planta axeitada para combater maleficios. Dise que onde medra a abrula bailaron as bruxas en noites de lúa chea, aínda que, parece contraditorio, tamén as escorrenta e, en xeral, todos os males das casas e dos seus ocupantes. É por iso polo que se soe poñer en portas, ventás e buratos de vivendas e cortes na Noite de San Xoán.
O poeta Antonio Noriega Varela, quizais namorado como Withering, nun poema dedicado a Mª Clotilde Pulpeiro “xentil moza ribeirana” fíxase nas abrulas: «Reina, ¡pola túa almiña / non me condenes a ialma! / non fuxas espavorida / ¡non me deixes coa grinalda / de purpúreas abruliñas / que están pingando a rosada!».
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 16 de maio de 2022
Shoe tossing
Hai uns días a miña filla mandoume unha fotografía dunha rúa de Manhattan na que se ven penduradas dun balcón un par ou máis de de ducias de zapatillas usadas. Chamoume a atención pola cantidade —un verdadeiro centro loxístico do ramo— e porque pensei que esta moda xa pasara a mellor vida.
Desde principios da década dos 90 do século XX foise xeneralizando por todas as cidades e vilas europeas e americanas, tamén nas galegas, o costume de pendurar unha ou máis zapatillas ou zapatos dos cables telefónicos ou da luz, de balcóns ou de árbores. Este fenómeno denóminase en inglés “Shoe tossing” —zapatos colgantes— e “Shoefiti” —shoe+grafiti—, atendendo á súa consideración como arte urbana, expresión artística coa que se pretende decorar o espazo ou simplemente realizar unha chamada de atención.
A técnica consiste en amarrar varios zapatos ou zapatillas cos seus atumes e logo lanzalos ata conseguir penduralos dun cable ou doutro soporte. Suponse, aínda que non hai unha certeza absoluta, que esta práctica comezou nos barrios periféricos ou marxinais dalgunhas cidades norteamericanas como símbolo identificador dos territorios de actividade ou ocupación de determinadas bandas xuvenís. Tamén hai quen supón que comezou nos cuarteis militares americanos, desde onde se exportaría aos países onde USA ten bases militares, e que estaría en relación coa expresión “colgar as botas”; ou sexa, como celebración do remate do período dedicado ao oficio militar. Parece ser que na península tamén se xeneralizou esta práctica a partir de 1995, comezando por lugares próximos a acuartelamentos.
O significado deste costume, a pesar de todo, resulta enigmático. Son moitas as interpretacións que se fan e por veces ben distintas. Entre as máis coñecidas e populares está a de que indican a proximidade dun punto de venda de droga; a cor e a variedade do calzado sinalaría que tipo concreto de droga se expende. Outra, en memoria e homenaxe a alguén que morreu no lugar vítima da violencia dunha banda contraria, ou a un delincuente morto en “combate”. Un código “okupa” que indicaría casa dispoñible por falecemento do dono ou por outro motivo, para favorecer a cobertura dos teléfonos móbiles xa que, ao parecer, os zapatos que teñen a sola de goma melloran a cobertura. Moito máis antiga parece ser a idea de que colgar as botas dun cable contribúe a mellorar a sorte e prosperidade dese lugar.
Nesta liña están as interpretacións que aseguran que hai inmigrantes africanos que cando atopan unha ocupación estable colgan o seu vello calzado nun lugar público en sinal de mellora e da posibilidade certa de mercar outro novo. Tamén poden anunciar unha voda, celebración da fin dun curso académico ou que un ou unha adolescente anuncien ao mundo desta maneira que deixaron de ser virxes.
Na película Big Fish (2003) de Tim Barton, Edward Bloom, o protagonista, chega a unha pequena vila na que se ve un cable cheo de zapatos pendurados. A xente deixaba alí o calzado querendo dicir que xa non desexaban camiñar máis, que aquel era o lugar onde se querían quedar para sempre.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 9 de maio de 2022
Cunqueiro en Y
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 2 de maio de 2022
Mondoñedo é Poesía 2022
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 25 de abril de 2022
Merlín de Mondoñedo
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 18 de abril de 2022
Antía Cal, muller e mestra
O pasado 30 de marzo falecía en Meira (Moaña) Antía ‘Tita’ Cal Vázquez. Filla de pais orixinarios do concello lucense de Muras, naceu na cidade da Habana o 8 de abril de 1923. En 1931, xunto co irmán nacido en Cuba e a súa nai, regresaron a Galicia. Fixo estudos de Comercio, Maxisterio e Filosofía e Letras, especialidade de Xeografía e Historia na USC. Casou co oftalmólogo Antón Beiras García con quen tivo catro fillos.
Fundou en Vigo en 1961 o colexio laico e misto Rosalía de Castro, onde se impartían clases en español, inglés e galego. Introduciu no ensino novas metodoloxías pedagóxicas que lle valeron merecidos recoñecementos nos últimos anos de vida.
O 30 de outubro de 2010 tivemos a sorte de poder gravar a súa intervención no Centro Socio-Cultural Daniel Castelao de Moaña para o proxecto Polafías que desenvolve a Sección de Literatura Oral da AELG. O vídeo está a disposición libre na web aelg.org.
Quen se achegue a esta gravación poderá contemplar como Antía se emociona, como chora de ledicia, ao falar da súa nai, muller de coraxe e emprendedora, ao relembrar detalles biográficos como a marcha a Cuba, deixando a cargo da avoa un meniño de tres meses.
Cando ela tiña nove anos regresaron. Xunto coa memoria dos choros da nai durante a travesía lembra a escala do barco durante tres días en Nova York. O primeiro día a nai vestiunos “coa roupa da misa” e levounos ver o rañaceos máis alto do mundo, o Empire State. O segundo foron contemplar a Estatua da Liberdade e o terceiro levounos ao zoo. Memoria imborrable daquela breve estadía en Nova York e da afouteza da nai que non reparara en perigos para ensinarlles un mundo descoñecido.
Outra parte da súa intervención dedicouna a relatar como descubriu, non os deberes senón, sendo muller, os seus dereitos. Foi feliz no Colexio Dequidt da Coruña onde estudou o bacharelato. Un dos seus irmáns quería estudar para médico e ela, despois de descubrir grazas a un profesor como tiña que facer para estudar Xeografía, tivo que pedirlle permiso por carta ao pai, comerciante na Habana Vella, para ir á Universidade. A resposta foi reveladora. O pai díxolle que non había cartos para estudalos a todos e que ela tiña que axudar a súa nai.
A nai coraxe foi auxiliadora. Recomendoulle escribir de novo ao pai e dicirlle que a nai non precisaba axuda e que lle indicase que estudar. A recomendación do pai foi Comercio mais, grazas a unha amiga que lle dixo que Franco matara moitas mestras e mestres e que había traballo, decidiuse por combinar os estudos de Comercio, que facía no verán, cos de Maxisterio o resto do ano. Aos dezaoito anos tiña dúas carreiras. A descuberta do pedagogo Pestalozzi naqueles libros de Maxisterio e as clases de labores ás que só asistían as alumnas son recordos daqueles días.
Cando xa podía exercer como mestra, un destino seguro era unha escola de aldea desas nas que ouvean os lobos á orella. Colleu medo. A nai, sabendo que quería ir á Universidade estudar Filosofía e Letras, dixo, decidida: Agora vou mandar eu! E foi. As mulleres, conclúe Antía, somos emprendedoras a pesar do machismo.
»Gravación a Antía Cal no Centro Sociocultural Daniel Castelao: Polafía (arquivo AELG)
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 12 de abril de 2022
As malas augas
A auga é imprescindible para a vida, xa se sabe. Veña dunha fonte ou dun regato, do río ou do mar, da chuvia ou da rosada, ten, segundo a hora do día ou da noite, ou a época do ano en que se use, diferentes utilidades e non sempre boas, agás que se bendiga como a que lava o pecado orixinal ao bautizar.
A que chega coas treboadas soe provocar arroiadas ou consecuencias apocalípticas como disque sucedeu cando o Diluvio Universal.
Nalgunhas fontes, lagoas ou ríos fanse ofrendas e imprecacións pedindo axuda para curar un mal ou resolver unha dúbida. Nalgunhas destas augas botábanse culleres de ferro e armas de bronce nos leitos dos ríos como agora se botan moedas, pan ou flores nas fontes, nos ríos e no mar para acougalos ou para saber que vai ser das nosas vidas.
A auga dorme, como as persoas. Hai quen di que morre cada día ás doce da noite. Se un ten sede de noite recoméndase remexela para espertala antes de bebela. Segundo nos conta A. Fraguas, non se pode beber cunha luz na man. Se precisamos un candil, unha vela ou unha lanterna para movernos pola casa debemos pasarlle a luz a alguén antes de mollar os beizos.
Tamén se considera perigosa a auga fría. Disque causa unha inchazón esaxerada da barriga. Lembren os versos do romance de dona Eusenda: “Nin teño o mal de Aldrope / nin eu me encontro preñada / teño o mal das augas frías / bebidas de madrugada”. Hai quen mete e saca apresuradamente un tizón aceso no recipiente que a contén para quecela.
“Auga corrente non mata a xente”; ou sexa, non é recomendable beber a auga parada. Cóntanos Xabier Moure que en Navia de Suarna consideran que nos meses de febreiro e marzo non se poden regar os campos de ríos ou regos pois as augas están preñadas. E vese a preñez nunha especia de moco ou limo que algúns consideran que é onde se crían os cúcharos ‒cabezolos, cágados, cabezudos, relos‒. Nada impide que se reguen coa auga das fontes, especialmente se nacen na montaña pois é a mellor para “coller sangue”, tanto a terra como os animais e as persoas.
No antigo mosteiro de San Vicente do Pino, en Monforte, agora reconvertido en Parador, hai un claustro co pavimento inclinado e con canles para recoller as escorreduras das chuvias. Parece ser que os frades clasificaban as augas segundo o mes do ano. As dos meses con “R” non eran boas así que as desviaban a un desaugue cara o exterior. En cambio, as dos meses sen “R”, de maio a agosto, aprezábanas e almacenábanas nun alxibe para usalas.
De moitos pozos dise que rebordaron ata chegaren a afogar o que hai de arredor. Así desaparecería a mítica cidade galega chamada Brandomil, localizada arredor do Pozo Limideiro ou Lamedeiro, no concello de Zas, e Bandomil ou Trastomil, que estaba en Santaballa de Vilalba,. Así desapareceu tamén a famosa Ker-Is, na Bretaña.
As historias sobre a capacidade destrutiva dos pozos chamados peagos ou airóns son aínda máis terribles. Pero diso e doutros seres maléficos das augas ‒lavandeiras, mouras, serpes…‒, de ánimas de afogados e doutras monstruosas criaturas acuáticas escribiremos outro día.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 4 de abril de 2022
Xebranco
Supoño que serán varias as lectoras e lectores que se lembren de Xoán Carlos Carreira Pérez ‘Calín’, un lucense que leva un tempo fóra do escenario público e que agora, despois de superar felizmente un delicado contratempo de saúde, volve á vida pública coa edición do libro titulado “Historia de alguén chamado Xebranco” (Medulia Editorial, 2022).
Calín ou Xebranco, como prefiran, naceu en Lugo o ano 1956. É enxeñeiro técnico agrícola e foi catedrático no departamento de Enxeñería Agroforestal da USC. Autor de varios libros técnicos e de publicacións e artigos varios en revistas científicas e prensa convencional, tamén coautor con Emilio Carral do ensaio “O pequeno é grande. A agricultura familiar como alternativa” (Através Editora, 2014). No plano académico, sempre na USC, foi vicerreitor de Infraestruturas, director da Escola Politécnica Superior e da Escola de Enxería Técnica Forestal. Un currículo académico-laboral e de xestión universitaria de grande mérito que non é o asunto deste novo libro.
Calín tivo importantes responsabilidades como cargo orgánico de relevancia, tanto no sindicalismo agrario, onde comezou a súa actividade, como na política pois foi un destacado actor como concelleiro, voceiro e portavoz municipal do grupo do BNG. E é precisamente destas ocupacións e vocacións como militante nacionalista do que trata o libro. Foi candidato á alcaldía en 1991 e 1994, e concelleiro ata a súa dimisión en 1996.
O libro trata das circunstancias e diferentes momentos que lle tocou vivir desde dentro da organización á que pertencía, dos contratempos, e incluso do mobbing que tivo que padecer, e das reflexións que se derivan de todas estas experiencias. Obviamente é unha lectura de parte, subxectiva como todas, pero tamén respectuosa coas persoas coas que tropezou e que cita con nomes reais ou ficticios. A moitas destas persoas, compaña de andadura política do autor, non as vai deixar indiferentes o que di.
Calín non esconde os nomes verdadeiros de moitas desas persoas. Comenta circunstancias persoais de seu, mesmo viaxes privadas e o éxito ou fracaso das iniciativas políticas coas que tivo algún vencello. Apenas hai referencias aos contrincantes políticos.
Este libro será recibido, probablemente, con enfado por parte dalgunhas persoas citadas. A ninguén lle gusta verse retratado no reverso do espello. Outras, en cambio, sentiranse reconfortadas aínda que o tempo que pasou por enriba dos feitos que se contan supere xa o cuarto de século.
Por outra parte, o autor aproveita as páxinas do libro, quizais sexa este o mérito maior, para expoñer con bastante detalle as súas ideas políticas. A súa concepción de país como obra colectiva e o seu receitario para que as organizacións cívicas, sexan políticas, sindicais ou sociais, centren o deseño dun proxecto comprensible e asumible pola maioría da poboación.
En resume, un libro que me atrevo a recomendar que lean tanto as persoas implicadas como as que, desde a distancia ideolóxica ou afectiva, teñan curiosidade por saber que pasou no mundo político e sindical nacionalista do Lugo de fins do século XX.
© Antonio Reigosa
Serie: “Andel de marabillas”, El Progreso, 28 de marzo de 2022
Andel 1: Artigos antigos
(desde o 27 de xaneiro de 2020 ao 21 de marzo de 2022)